|
4. Sn va Pb ning birikmalari
Qalay fizik jihatdan tipik metall . Tabiatda qalayning 10 ta izotopi aniqlangan .
Yana to'qqizta izotopi sun'iy olingan boʻlib , ulardan atom massalari : 113 , 119 va
123 izotoplari texnikada qoʻllaniladi.
Sof qalay , uni kassiterit - SnO, ( qalaytosh ) mineralidan koʻmir bilan qaytarib
olinadi . Qalay odatdagi haroratda havoda ham , kislorodda ham oksidlanmaydi , suv
bilan reaksiyaga kirishmaydi . Lekin u oʻzining suyuqlanish haroratidan ( 232 ° C )
yuqoriroq darajada qizdirilganda SnO gacha oksidlanadi .
Qalay suyultirilgan kislotalarda juda sekin , konsentrlangan . kislotalarda esa
oson eriydi:
Sn + 2HCl = SnCl
2
, + H
2
,
kons
Sn + 4H
2
SO
4
= Sn(SO
4
)
2
+ 2SO
2
+ 4H
2
O
kons .
Qalayga ta'sir ettirilgan qaynoq suyultirilgan nitrat kislota uni oksidlanish darajasi +2
gacha oksidlaydi :
3Sn+8HNO
3
= 3Sn(NO
3
)
2
+ 2NO + 4H
2
O
Suyult
Konsentrlangan HNO
3
, esa qalayni ishqor va kislotalarda erimaydigan B-
stannat kislotagacha oksidlaydi:
Sn + 4HNO
3
= H
2
SnO
3
+4NO
2
+ H
2
O
B - stannat kislota - oq kukun , SnO* 7H
2
O tarkibiga ega .
Qalay konsentrlangan ishqor eritmalarida oson eriydi.
Sn + 2KOH + 2H
2
O = K
2
[ Sn(OH )] + H
2
314
Qalayning vodorodli birikmasi SnH
4
- qalay vodorod ( qalay gidrid deb ham
yuritiladi ) zaharli , beqaror gaz . U oddiy sharoitda qalay va vodorodga parchalanadi
. Qalay ( II ) oksid ( SnO ) toʻq - qoʻngʻir rangli kukun . U qalay ( II ) gidroksidning
parchalanishidan hosil boʻladi . Oʻz navbatida Sn (OH )
2
qalay ( II ) tuzlariga
suyultirilgan ishqorlar ta'siridan olinadi : Sn(OH)
2
-- amfoter xususiyatga ega.
SnCi
2
+ 2KOH = Sn(OH )
2
+ 2KCI
Sn (OH)
2
+ 2HCI = SnC1
2
+ 2H
2
O
Sn (OH )
2
+ 2KOH = K2] [ Sn (OH)
4
]
Qalay ( II ) tuzlari kuchli qaytaruvchidir.
2FeCl
3
+ SnCl
2
= 2FeCl
2
+ SnCI
4
.
Qalay (IV)- oksid ( SnO) ham amfoter . Lekin SnO , ning kislotalilik xususiyati
asoslik xossasidan kuchliroq . SnO ning gidratlari stannat kislotalari deyiladi . Ular
ikki xil shakl o'zgarishiga ega . Aytib o'tganimizdek , kislota va ishqorlarda
erimaydigan 3 stannat hamda kislota va ishqorlarda eriydigan a - stannat kislota.
a - stannat kislota qalay (IV) xlorid eritmasiga ammoniy gidroksid ta'siridan oq
cho'kma holida olinadi.
a - stannat kislota konsentrlangan HCl va ishqor eritmalar ta'siridan tegishli
tuzlarini hosil qiladi.
H
2
SnO
3
+ 4HCI = SnCl
4
+ 3H
2
O
H
2
SnO
3
+ 2NaOH + H
2
O = Na
2
[ Sn(OH)
6
]
Na
2
[ Sn (OH)
6
] = Na
2
SnO
3
+ 3H
2
O
Qalayning koʻpgina tuzlari suvda yaxshi eriydi . Erimaydigan SnS qalay (II) sulfid
( qoʻngʻir rang ) va qalay (IV) sulfid ( Sns ) sariq - oltin rangli , bo'yoq tayyorlashda
ishlatiladi.
315
Qoʻrgʻoshin ham qalay kabi fizik jihatdan tipik metall . Qoʻrgʻoshin birikmalarida
metallik xossasi ancha kuchli . Tabiatda qoʻrgʻoshinning 4 ta barqaror ( atom
massalari 204 , 206 , 207 , 208 ) izotopi aniqlangan boʻlib , ulardan oxirgi uchtasi
uran , aktiniy va toriylarning radioaktiv yemirilishidan hosil boʻlgan . Uning 209 va
210 izotoplari sun'iy usulda olinadi . Qoʻrgʻoshin tabiatda qoʻrgʻoshin yaltirogʻi –
PbS ( galenit ) , oq qoʻrgʻoshin ruda – PbCO
3
, ( serussit ) kabi minerallar holida
uchraydi .
Sof qoʻrgʻoshin rudalarni qayta ishlash natijasida oksidga aylantirilgandan soʻng
ko‘mir bilan qaytarib olinadi . Qoʻrgʻoshin oddiy sharoitda ham oksidlanadi .
Shuning uchun ham uning sirti PbO qavati bilan qoplanib qorayadi .
Qoʻrgʻoshin suyultirilgan xlorid va suifat kislotalarida erimaydi , chunki
qoʻrgʻoshinning sirti qiyin eriydigan PbSO
4
, yoki PbCl
2
, bilan qoplanib qorayadi.
Qoʻrgʻoshin nitrat kislotada , shuningdek ( kislorod ishtirokida ) , sirka kislotasida
yaxshi eriydi . Qoʻrgʻoshin suyultirilgan issiq o'yuvchi ishqorlarda erib,
gidroksoplyumbitlar hosil qiladi:
Pb + 2NaOH + 2H
2
O = Na
2
[ Pb(OH)
4
] + H
2
Shuningdek , qoʻrgʻoshin nam joyda kislorod ishtirokida sekin asta Pb
(OH)
2
, ni hosil qiladi:
2Pb +O
2
+ 2H
2
O = 2Pb(OH )
2
Qoʻrgʻoshin kislorod bilan barqaror qoʻrgʻoshin ( II ) oksid ( PbO ) , qoʻrgʻoshin
(IV) oksid ( PbO
2
) ni , shuningdek , aralash Pb
2
O
3
va Pb
3
O
4
oksidlarni hosil qiladi.
PbO - qoʻrgʻoshin ( II ) oksid amfoter . U kislota va ishqor eritmalari ta'sirida
eriydi:
PbO + 2HNO
3
= Pb(NO
3
)
2
+ H
2
O
PbO + 2NaOH + H
2
O = Na
2
[Pb(OH)
4
]
316
PbO ga mos keladigan qoʻrgʻoshin ( II ) gidroksid ham amfoter xususiyatga ega.
U eriydigan qoʻrgʻoshin ( II ) tuzlariga ishqor eritmasi ta'siridan olinadi;
Pb(NO
3
)
2
+ 2KOH = Pb(OH)
2
+ 2KNO
2
Pb(OH)
2
+ 2HNO
3
= Pb( NO
3
)
2
+ 2H
2
O
Pb ( OH )
2
+ 2NaOH = Na
2
[ Pb(OH)
4
]
Na
2
[ Pb(OH)
4
] = Na
2
PbO
2
+ 2H
2
O
natriy plyumbit
Qoʻrgʻoshin ( IV ) oksid kislotali muhitda kuchli oksidlovchi xossasiga ega . U
aralash qoʻrgʻoshin oksidi ( Pb
3
O
4
) ga suyultirilgan nitrat kislotani qoʻshib , qizdirish
yoʻli bilan hosil qilinadi:
Pb
3
O
4
+ 4HNO
3
= PbO
2
+ 2Pb (NO
3
)
2
+ 2H
2
O
PbO
2
, -qoʻrgʻoshin ( IV ) oksid amfoter boʻlsa - da , uning kislotali xususiyati
ancha kuchli . Unga mos keluvchi metaplyumbat ( H
2
PbO
3
) va ortaplyumbat
(H
2
PbO
4
) kislotalari sof holda olingan boʻlmasa ham , ularning barqaror tuzlari
olingan . Masalan , qoʻrgʻoshinning aralash oksidi ( Pb
2
O
3
) metaplyumbat
kislotaning qoʻrgʻoshin ( II ) tuzidir.
Surik (Pb
3
O
4
) ortoplyumbat kislotaning qoʻrgʻoshin ( II ) tuzidir .
Qoʻrgʻoshinning Pb (NO
3
)
2
va Pb(CH
3
COO)
2
dan boshqa tuzlari suvda oz eriydi .
Qoʻrgʻoshin gidroksikarbonat (PbOH)
2
CO
3
, boʻyoq ( qoʻrgʻoshin belilasi ) sifatida
ishlatiladi . Qoʻrgʻoshin atsetat Pb(CH3COO)
2
, suvda yaxshi eriydigan , shirin mazali
modda . Uni qoʻrgʻoshin shakari ham deb atashadi . Qoʻrgʻoshin birikmalari
zaharlidir . Qoʻrgʻoshin atsetatning 0.25–5 % li eritmalari tibbiyotda terining yiringli
yalligʻlanishida sirtqi malham sifatida ishlatiladi.
Qoʻrgʻoshin birikmalarining antiseptik xossalari Pb
2+
ionining oqsil bilan
birikib, qiyin eriydigan albuminatlar hosil qilishi bilan tushuntiriladi . Organizmda
qoʻrgʻoshin miqdori juda oz , 10-6 % ni tashkil qiladi . Organizmda qoʻrgʻoshin
317
birikmalari miqdorining ortishi nerv , yurak - qon tomirlari tizimi faoliyatining
buzilishiga olib keladi .
Qalayning odam tanasidagi miqdori 10 gr boʻlib , u asosan suyak , jigar va
o'pka toʻqimalarida uchraydi . Qalayning kumush bilan qotishmasi tish plombasini
tayyorlashda ishlatiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
