Mehnat va predmetli amaliy ta’lim texnologiyasi

Заиф эшитадиган (1-бўлим) ва кейинчалик кар бўлган болаларга ихтисослаштирилган мактаб-интернатлар учун

Технология фани йўналишлари	Синфлар ва ҳафталик ўқув соатлари
	тайёрлов	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11
Предметли амалий таълим	3	3	4	4	4
Технология						4	4	4	4	4	2	2

Кар ва заиф эшитувчи (2-бўлим) болаларга ихтисослаштирилган мактаб-интернатлар учун
Технология фани йўналишлари	Синфлар ва ҳафталик ўқув соатлари
	тайёрлов	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12
Предметли амалий таълим	3	3	4	4	4
Технология						4	4	4	4	4	2	2	4

Эшитишида нуқсони бўлган болалар таълим тизими доирасида олиб борилган тадқиқотларда асосий эътиборни айнан технология (предметли амалий таълим) фанига қаратилганлигини кўрамиз.

М.А.Зикова¹⁴ ўқувчиларда сўзлашув нутқини шакллантиришда кўргазмали амалий фаолиятнинг аҳамиятини илмий асослаб беради. У кўргазмали амалий фаолиятни уч гуруҳга ажратади: иллюстратив-тасвирий, ўлчов-ҳисобли ва оддий материалдан буюм ясаш.
Е.Н.Марциновская¹⁵ предмет амалий фаолият кар болаларнинг ҳар томонлама ривожланишида муҳим дидактик шароит эканлигини тадқиқ этган.
Л.А.Новоселов¹⁶ кар болаларнинг меҳнат таълимини қуйидагича таснифлайди:
Қўл меҳнати (тайёрлов – 4 синф)
Умумтехник тайёргарлик (5 – 8 синф)
Касбий таълим (9 – 12 синф)
Хусусан у қўл меҳнати эшитишида нуқсони бўлган ўқувчиларга ҳаётий борлиқни тез ва мукаммал англаш имконини беришини билдириб, бола шахсининг, уни интеллектуал кучи, билиш имкониятларини ривожлантиришда катта аҳамият касб этишини, меҳнат фаолиятини бажариш жараёнида кар ўқувчилар ўзини жисмоний ва ақлий кучини онгли бошқаришга ўрганишини, бу уларнинг умумий фаоллиги ва ишчанлигини оширишга хизмат қилишини таъкидлаган.
А.П.Гозова¹⁷ кар болаларнинг меҳнат таълими психологиясини тадқиқ этган. У профессионал-меҳнат таълими жараёнида руҳий фаолият таркибини, кар болаларда харакат, харакатни бошқариш, ўлчаш, малакаларини шакллантириш, меҳнат таълимини нутқий таъминланиши, эшитмайдиган ёшларни профориентация масалаларини таҳлил қилган. У эшитмайдиган болаларда турли касбий-меҳнат малакаларини шаклланитириш динамикаси, турли символикалар, хусусан нутқий мулоқот орқали бериладиган ўқув-ишлаб-чиқариш маълумотларини идрок этиш шароити ва ўзига хос хусусиятларини ўрганган.
Шунингдек, республикамиздан етишиб чиққан бир қатор сурдопедагог олимларимиз Н.Ш.Бекмурадов¹⁸, Х.М.Гайнутдинов¹⁹, Ф.Ж.Алимхўжаева²⁰, У.Ю.Файзиева²¹, Н.Ҳ.Дадахўжаева²², Ф.У.Қодирова²³, Д.А.Назарова²⁴ларнинг илмий тадқиқот ишларида эшитишида нуқсони бўлган болаларнинг меҳнат таълимига оид айрим жиҳатлар ёритилган.
Хусусан, Ҳ.М.Гайнутдинов²⁵ томонидан Ўзбекистон шароитида эшитишида нуқсони бўлган болалар учун ихтисослаштирилган мактаб-интернатлар битирувчиларининг касбий-меҳнат ва маиший мослашувлари жараёнининг хусусиятларини ҳар томонлама ўрганиб, эшитишида нуқсони бўлган шахсларни касбий-меҳнатга тайёрлаш, кейинги меҳнат фаолиятлари жараёнини такомиллаштиришга қаратилган тавсиялар ишлаб чиқилган.
Юқорида келтирилган илмий тадқиқот ва адабиётлар тахлили технология фанининг ютуқлари эшитишида нуқсони бўлган шахсларни жамият ҳаётига ижтимоий мослашувини таъминлашда ўта муҳим ва долзарб эканлигини англатади.
Меҳнат фаолиятининг эшитишида нуқсони мавжуд болалар ҳаётида муҳим роль ўйнаши ва етук ёшга етганда асосий фаолият турига айланиши ва шу туфайли жамиятга керакли шахс ва қолаверса оиласини моддий жиҳатдан таъминлашдаги аҳамияти каттадир.
Эшитишида нуқсони бўлган болаларни жамиятга ижтимоий мослашуви кўп жиҳатдан меҳнат таълимидаги мавжуд муаммоларни бартараф этиш билан боғлиқдир.
Буларга қуйидагиларни киритамиз:

• 
  эшитишида нуқсони бўлган ўқувчиларни меҳнатга ўргатишда таълим босқичлари ва турлари ўртасидаги боғлиқлик замон талаблари даражасида эмаслиги;
  
• 
  меҳнат таълимининг замонавий йўналишларини ўргатиш бўйича ўқув дастурларининг бугунги кунгача ишлаб чиқилмаганлиги;
  
• 
  уларга ўргатилаётган касб-ҳунар турлари меҳнат бозори талаблари ўртасидаги номутаносиблик;
  
• 
  эшитишида нуқсони бўлган болалар учун меҳнат таълими бўйича дарсликларнинг етишмаслиги;
  
• 
  эшитишида нуқсони бор болалар психологик-жисмоний ривожланишининг ўзига хос хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда улар учун касб турларининг чекланганлиги;
  
• 
  меҳнат таълими мазмуни ва фойдаланилаётган асбоб-ускуналар замон талабидан кескин орқада қолганлиги;
  
• 
  эшитишида нуқсонлари бўлган ўқувчиларнинг мактабни тамомлаганидан сўнг касб-ҳунар коллежида таълимни давом эттиришидаги муаммолар;
  
• 
  эшитишида нуқсони бўлган болалар учун ихтисослаштирилган мактаб-интернатларда ўргатилаётган касб турлари мазмунини такомиллаштиришда Ўзбекистоннинг маҳалий ва этногрфик шароитлари, эшитишида нуқсони бўлган ўқувчиларнинг жисмоний ёки рухий ривожланишидаги нуқсонлари ва уларнинг қизиқишлари ҳисобга олинмаганлиги;
  
• 
  эшитишида нуқсони бўлган ўқувчиларни касб-ҳунарга тайёрлаш бўйича илмий-назарий ва методик кўлланмаларнинг етарли эмаслиги.
  

Буларнинг барчаси эшитишида нуқсони бўлган ўқувчиларда касб-ҳунар ҳақида чуқур билим, кўникма ва малакаларининг етарли даражада шаклланмаслигига олиб келади.
Юқорида қайд этилган муаммолардан келиб чиқиб, эшитишида нуқсони бўлган болалар технология фанини мазмунан қайта кўриб чиқиш ва такомиллаштриш орқали уларни ижтимоий мослашувини таъминлаш вазифаси долзарб бўлмоқда.
Муаммони хал этишга қаратилган тадқиқотларни тахлил қилишда биз Россия олими Н.О.Ярошевич²⁶ томонидан олиб борилган илмий тадқиқот ишини алоҳида эътиборга молик эканлигини кўрсата оламиз.
Мазкур тадқиқотнинг муҳим томони эшитишида нуқсони бўлган ўқувчиларнинг ижтимоий ва меҳнат мослашув муаммоларини муваффақиятли ҳал этиш махсус (коррекцион) мактаб битирувчиларининг касб-ҳунарга мақсадли тайёргарлиги, шу жумладан уларнинг ишга жойлашиши учун назарий ва амалий тайёргарлик масалаларига алоҳида эътибор қаратилганлигидадир.
Бунинг учун эшитишида нуқсони бўлган болалар учун ихтисослаштирилган мактаб-интернатларда махсус дастур “Каръера” хизматини ўқув режасига киритиш, жамоат ташкилотлари билан хамкорликда иш олиб бориш лозимлиги таклиф этилган.
Шунингдек, республикамизда алоҳида ёрдамга муҳтож болаларни касб-ҳунарга тайёрлаш муаммоси илмий жиҳатдан педагогика фанлари доктори, профессор М.Ф.Хакимова²⁷ томонидан тадқиқ этилган. М.Ф.Хакимова махсус (коррекцион) мактабларда олиб борилаётган меҳнат ва касб таълимининг муваффақияти махсус (коррекцион) мактаб ўқувчилари шахсининг шаклланишига қанчалик таъсир этаётганлигини аниқ баҳолаш орқали ҳам белгиланмоғи, махсус (коррекцион) мактаб ўқитувчиларини педагогик-психологик асосда назарий ва амалий жиҳатдан мукаммал қуроллантириш лозимлигини таъкидлаган.
Шунингдек, махсус (коррекцион) мактаб ўқувчиларини касб-ҳунарга нисбатан қизиқишни ҳосил қилиш, ўқитувчининг педагогик фаолияти билан бевосита боғлиқлиги, Меҳнат таълимини турмуш билан боғлаш ва уйғунлаштиришда жисмоний ва руҳий ривожланишида нуқсони бўлган ўқувчиларнинг индивидуал-типологик, ёш даври хусусиятлари, техник қобилиятлари, интеллектуал даражалари ва имкониятларини ҳисобга олиш ижобий самара беришини асослаган. М.Хакимова таълимни оқилона ташкил қилиш ва олиб бориш турли ёшдаги мактаб ўқувчиларида меҳнатга онгли муносабатни таркиб топтириб, касб-ҳунарга нисбатан қизиқиш ҳиссини уйғотишини эътироф этади.
Бундан ташқари биз эшитишида нуқсони бўлган шахсларнинг ижтимоий мослашув самарадорлигини ошириш мақсадида мактаб-интернатларда Технология фанини замон талаблари даражасида оптималлаштириш учун қуйидагиларни амалга ошириш лозим деб хисоблаймиз:

• 
  технология фани самарадорлигини ошириш, мазмунини такомиллаштириш учун эшитишида нуқсони бўлган болалар мактаб-интернатлари юқори синфлари учун меҳнат таълимининг замонавий йўналишлари бўйича ўқув дастурлари ва ўқитувчилар учун методик қўлланмалар ишлаб чиқиш;
  
• 
  махсус (коррекцион) мактаб-интернатлардаги ижтимоий-маиший йўналиш хоналарини керакли ускуна ва техник воситалар (эшитиш ва аудиограмма аппаратлари, турли касб-ҳунар дастгоҳлари ва ҳ.к.) билан таъминлаш;
  
• 
  эшитишида нуқсони бўлган болаларга ихтисослаштирилган мактаб-интернатларда замонавий касб турларини ўргатиш мақсадида тегишли касб-ҳунар коллежини филиалини ташкил этиш.
  

Юқорида кўрсатиб ўтилган ишларнинг амалга оширилиши эшитишида нуқсони бўлган болалар учун ихтисослаштирилган мактаб-интернатлар битирувчиларининг ижтимоий мослашувини таъминлашга хизмат қилади.