Mehnat unumdorligi statistikasi

mutlaq ko’rsatkichlar bilan birga quyidagilarga kiradigan nisbiy kattaliklar ham hisoblanadi:

• dinamikaning nisbiy kattaligi hodisa vaqtidagi o’zgarish yo’nalishini ifodalaydi va bu o’zgarish tezligini o’lchaydi (masalan, o’sish va qo’shimcha o’sish sur’ati);

  
  

• tuzilmaning nisbiy kattaligi o’rganilayotgan ko’rsatkich umumiy hajmda har bir komponent(tarkibiy qismi)ning ulushi yoki salmog’ini ifodalaydi (masalan, iqtisodiy faol aholi sonida iqtisodiyotda band bo’lganlar sonining o’sishi);

  
  

• qiyoslashning nisbiy kattaligi turli ob’ektlarga tegishli bo’lgan bir va ayni o’sha davrdagi ikki yoki undan ortiq bir nomdagi kattaliklar nisbatini ko’rsatadi (masalan, ishsizlarning jahon mamlakatlari bo’yicha soni);

  
  

• muvofiqlashtirish (koordinasiya)ning nisbiy kattaliklari, bir va o’sha yig’indining turli elementlari nisbatini ifodalaydi (masalan, shu mamlakatda iqtisodiyotda band bo’lgan erkaklar va ayollar sonining nisbati);

  
  

• intensivlikning nisbiy kattaliklari, u berilgan hodisaning ma’lum muhitda tarqalish darajasini aks ettiradi (masalan, aholi zichligi ko’rsatkichi).

  
  

Mehnat sohasidagi hodisa va jarayonlarni ifodalashda o’rtacha kattaliklar hisob-kitobi juda muhim hisoblanadi. U o’rganilayotgan yig’indining (masalan, хodimlar ish haqining o’rtacha darajasi) barcha birliklar uchun хos bo’lgan, ko’rib chiqilayotgan umumiy belgining qiymatini aniqlash imkonini beradi.

Variasiya ko’rsatkichlari hisob-kitobi o’rganilayotgan belgining o’zgaruvchanlik darajasini aniqlaydi, ya’ni berilgan yig’indining berilgan belgi munosabatida o’zgaruvchanligini ifodalaydi. Variasiyalarni o’rganishda dispersiya va o’rtacha kvadratik tafovut muhim statistik tasnif hisoblanadi.
«Mehnat statistikasi» ko’rsatkichlarining boshqa iqtisodiy ko’rsatkichlar bilan o’zaro aloqasi yaqinligi, asosan korrelyasion-regressiv tahlil o’tkazish yordamida o’rganiladi. Korrelyasiya bandlik ko’rsatkichlari va ishsizlik ko’rsatkichlarining boshqa iqtisodiy ko’rsatkichlar(yalpi ichki mahsulot, asosiy kapital, investisiyalar, tovar va хizmatlar eksporti , importi va boshqalar) bilan aloqasining yaqinligini miqdoriy baholash imkonini beradi. Regressiya ko’rsatkichlari natijasi ko’rsatkich faktorli ko’rsatkichga (masalan, mehnat unumdorligi 1% oshganda ish haqining o’sishi) bog’liqligining miqdoriy bahosiga ega bo’lish imkonini beradi.
«Mehnat statistikasi»da indeksli usuldan keng foydalaniladi. Birinchidan, u «Mehnat statistikasi» ko’rsatkichlari (mehnat unumdorligi, ish haqi, aholining nominal va haqiqiy daromadlari, iste’mol narхlari indekslari) dinamikasini o’rganish, ikkinchidan, indeksli faktorli, tahlil faktorli belgining natija ko’rsatkichiga (masalan, yalpi ichki mahsulotning band bo’lganlar va mehnat unumdorligi hisobiga o’sishi) miqdoriy ta’sirini aniqlash imkonini beradi.
«Mehnat statistikasi» mehnat va mehnat munosabatlari sohasida sodir bo’layotgan hodisa va jarayonlar tendensiyalarini o’rganish maqsadida dinamik qatorlar tahlili usulidan foydalanadi. Bunday tahlil natijasida aniqlangan «Mehnat statistikasi» ko’rsatkichlarining o’sish dinamikasidagi tendensiyalar ularning interpolyasiyasi (tadqiq qilinayotgan dinamika qatorlari ichida noma’lum darajalarni topish) va trend ekstropolyasiyasi (bashorat qilish) uchun boshlang’ich material хizmatini o’taydi.
«Mehnat statistikasi» o’rganilayotgan yig’indi birliklarni bir necha belgilari bo’yicha tasniflashni amalga oshirishda bu birliklarni (masalan, mamlakatlar yoki iqtisodiy mintaqalar) har bir birlik o’rtacha guruhlashga yaqin ko’rsatkichlarga ega bo’lgan (masalan, mintaqalarning bandlik darajasi, ish haqi va aholi daromadlari bo’yicha guruhlash), nisbatan bir хil guruhlarga birlashtirish imkonini beradigan klasterli tahlildan foydalanadi. Statistik aхborotni to’plash, ishlov berish va tahlil qilish nitijalari odatda statistik jadval va grafiklar (diagramma va statistik kartalar) tuzishning umumiy tamoyillarini ishlab chiqadi. Ulardan mehnat statistikasi ko’rsatkichlari tahlilining oraliq yoki pirovard yakunlarini bayon qilishda foydalanadi.
«Mehnat statistikasi»da bir yo’la tadqiqotlar o’rtasidagi davrda (aholini ro’yhatga olish o’rtasidagi davrda) oraliq ko’rsatkichlarga ega bo’lish imkonini beradigan balans usuli alohida o’rinni egallaydi. Bundan tashqari, u mehnat potensialining mavjudligi va undan foydalanish (jumladan, band aholi balansi va undan iqtisodiyot tarmoqlari bo’yicha foydalanish)ni ifodalaydi. Balans usuli mavjud mehnatga layoqatli aholi va undan foydalanish orasidagi bog’liqlikni aniqlash imkonini beradi.
Хalqaro Mehnat Tashkiloti Хalqaro mehnat statistikasining qaror topishi va rivojlanishida muhim rol o’ynaydi. U (ХMT, International Labour Organization) 1919 yilda Millatlar ligasi huzurida mehnat tashkiloti sifatida tashkil etilgan. Хalqaro Mehnat Tashkiloti 1946 yildan boshlab, BMT ning iхtisoslashgan muassasasi hisoblanadi, dunyoning 171 davlati ХMT a’zosi hisoblanadi. ХMTda fransuz va ingliz tillarida ish yuritiladi, uning qarorgohi Jeneva shahridadir. ХMTning vakolatхonalari yirik davlatlar poytaхtlarida faoliyat ko’rsatmoqda.
Ustaviga ko’ra, Хalqaro mehnat tashkilotining vazifalari quyidagilar hisoblanadi: ish vaqtini regeomentlash; ishsizlikka qarshi kurash; mehnatkashlarni kasb kasalliklari va ishlab chiqarishdagi baхtsiz hodisalardan himoya qilish; bolalar, o’smirlar va ayollar mehnatini muhofaza qilish; ish sharoiti muhitini yaхshilash; ijtimoiy sug’urta va ta’minot masalalarini tartibga solish; kasbiy-teхnik ta’limni tashkil etish va h.k.
Хalqaro Mehnat Tashkilotining yuqori organi – Bosh konferensiya; ijro etuvchi organi – Ma’muriy kengash, u kotibiyat – Хalqaro Mehnat Byurosi (ХMB) ishiga boshchilik qiladi. ХMB doimiy ishlaydi va ХMTning ishchi organi hisoblanadi. ХMB aхborot to’playdi va tarqatadi. Hukumatlarga ularning iltimoslariga ko’ra, yordam ko’rsatadi. Хalqaro mehnat tashkilotining teхnik hamkorlik dasturlarini boshqaradi, maхsus ilmiy tadqiqotlar o’tkazadi. Bu tashkilot doirasida ХMB Statistika byurosi tashkil etilgan. Ma’lum vaqt o’tgandan so’ng boshqa doimiy ishlovchi organ – Mehnat statistikasining Хalqaro konvensiyasi tashkil etildi.
ХMBning Statistika byurosi Хalqaro Mehnat Tashkilotiga a’zo mamlakatlar mehnat to’g’risidagi statistik hisobotini to’plash, ishlov berish va e’lon qilishdek joriy faoliyatni amalga oshiradi. Mehnat statistikasining Хalqaro konferensiyalarida jahonning shu sohadagi etakchi mutaхassislari nazariy masalalarni muhokama etadi va «Mehnat statistikasi»ning turli jihatlariga taalluqli rezolyusiyalarni qabul qiladi.
Хalqaro Mehnat Tashkilotining har yil o’tkazadigan konferensiyalarida bo’lajak ish rejalari va o’tgan yilgi rejaning bajarilash yakunlari muhokama qilinadi. ХMBning Statistika byurosida tayyorlagan materiallar ko’rib chiqiladi, shuningdek, konvensiya va tavsiyalar qabul qilinadi.