Mádeniyat, dinge sıyınıw hám ahloq sotsiologiyasi. Mádeniyat sotsiologiyasi

Mádeniyat, dinge sıyınıw hám ahloq sotsiologiyasi.

1. Mádeniyat sotsiologiyasi

2. Dinge sıyınıw hám diniy munasábetler sotsiologiyasi.
3. Ahloq sotsiologiyasining mánisi.

«Mádeniyat» (arabsha «madaniyat» — madinalik, qalalıq, tálim-tárbiya kórgenlik) — adamlardıń tábiyaattı, bolmıstı ózlestiriw hám ózgertiw processinde jaratqan materiallıq, ruwxıy baylıqlar hám de bul baylıqlardı qayta qayta tiklew hám qurıw jolları hám usılları kompleksi. «Madina» sózi musulmanlardıń áziz tutatuǵın jayı — Madina qalası atınan kelip shıqqan, sebebi dáslepki musulmanlar tálim-tárbiyanı tiykarınan Madinada alǵanlar. Mádeniyat materiallıq hám ruwxıy islep shıǵarıw, social hám óz-ara munasábetler, siyasat, shańaraq, etika, qulıq, huqıq, tálim, tárbiya, dóretiwshilik, ilim, xizmet kórsetiw, turmıs tárizi sıyaqlılar menen birge rawajlanadı, jámiettiiń rawajlanıw dárejesin sáwlelendiredi.

Mádeniyat túsinigi keń hám tar mánislerde isletiledi. Keń mániste — mádeniyat túsinigi insaniyattıń pútkil tariyxıy rawajlanıw processinde jaratqan barlıq materiallıq hám ruwxıy baylıqlarınıń jıyındısın sáwlelendiredi. Tar mániste — mádeniyat túsinigi jámiettiiń ruwxıy -estetik turmısı dárejesin ańlatıw ushın qollanıladı.
Mádeniyat termini keń mániste qollanilib, jámiettiiń islep shıǵarıw, social hám ruwxıy turmısında qolǵa kirgizgen tabıslar kompleksi, qandayda bir social gruppa yamasa xalıqtıń málim dáwirde qolǵa kirgizgen sonday jetiskenlikleri dárejesin, oqımıslılıq, tálim-tárbiya kórgenlik, oqımıslı adamlıq hám bilimlilik hám de turmıstıń bilimli kisi mútajliklerine sáykes keletuǵın shártleri jıyındısın ańlatadı. BMT Bas Assambleyasınıń sheshimine kóre 2000 jıl «Xalıq aralıq tınıshlıq mádeniyatı jılı» dep daǵaza etilgenliga biykarǵa emes.
Sotsiologiyada «madaniyat» túsinigi matematika daǵı «sonlar», fizikadagi «gravitasiya», ximiyadaga «modda» túsinikleri sıyaqlı zárúrli áhmiyetke iye. Mádeniyat — insanlar iskerlik nátiyjeleriniń kompleksi bolıp esaplanıw ózinde eki jaǵdaydı, yaǵnıy materiallıq statikanı (mádeniyat salıstırǵanda turaqlı kórinisleri) hám materiallıq dinamikanı, yaǵnıy mádeniyat ózgeriwshen tárepin sáwlelengenlestiredi.
Mádeniyat hádiysesi XX ásir baslarınan baslap sotsiologiyaning bólek baǵdarı retinde izertlew etila baslandı. Búgingi kunga kelip, mádeniyat keń klassifikaciya sheńberine iye bolǵan hádiyse retinde materiallıq hám ruwxıy, ǵalabalıq, normativ (normativ), siyasiy, etikalıq, huqıqıy, dástúriy, miynet-kásiplik, islep shıǵarıw hám t.b. mádeniyat xillariga ajıratılǵan halda izertlew etilip atır.
Mádeniyat adamlardıń jaratıwshılıq iskerligi, maqsetli umtılıw-háreketleri nátiyjesinde materiallıq hám ruwxıy qádiriyatlar bolıp, shaxstı qáliplestiriw hám kámalıde zárúrli faktor bolǵan social hádiyse bolıp tabıladı.
Ilimiy ádebiyatlarda mádeniyattı tiykarınan materiallıq hám ruwxıy mádeniyatqa bolıw súwret bolǵan. Mádeniyattı materiallıq hám ruwxıy mádeniyatqa bolıw insan iskerliginiń eki tiykarǵı tarawı — materiallıq hám ruwxıy islep shıǵarıw menen tikkeley baylanıslı. Materiallıq mádeniyat materiallıq islep shıǵarıw menen baylanıslı social iskerliginiń barlıq tarawları hám nátiyjelerin óz ishine aladı. Materiallıq mádeniyat zárúrli elementleri islep shıǵarıw, transport, baylanıs quralları bolıp tabıladı. Materiallıq mádeniyat túsinigi sheńberine texnika quralları, turaq-jaylar, ımaratlar, arxitektura ótmishten qalǵan estelikleri, kiyim-bas, úy-ro'zgor buyımları, tutınıw quralları dep atalatuǵın zatlar da kiredi.
Ruwxıy mádeniyat ruwxıy islep shıǵarıw, social ań formalarına tásir ótkeriw menen baylanıslı bolǵan iskerliginiń barlıq tarawların óz ishine aladı. Ruwxıy mádeniyat kórinetuǵın bolıwınıń túrli formaları, yaǵnıy tábiy jáne socialbarlıq tuwrısındaǵı hár túrlı qıyallar hám ideyalar, teoriyaler, táliymatlar, ilimiy bilimler, kórkem óner dóretpeleri, etikalıq hám huqıqıy normalar, filosofiyalıq, siyasiy qarawlar, mifologiya, dinge sıyınıw hám t.b. áne sonday iskerlik nátiyjesi bolıp tabıladı.
Materiallıq hám ruwxıy mádeniyat bir-biri menen tıǵız baylanıslı. Birinshiden, hár ekewi de mádeniyat ajıralmas, ayriqsha úrp-ádetleri ekenligin esten shıǵarmaw kerek, ekinshiden, insan iskerliginiń jemisi bolǵan kóplegen zatlar da intellektual, ruwxıy, da fizikalıq miynet nátiyjesi retinde payda boladı.
Mádeniyat qáliplesiwi hám rawajlanıwı miyrasxoriylik dástúrlerinege baylanıslı bolıp ózinden aldınǵı áwladlar jaratqan qádiriyatlardı ózlestiriwden baslanadı hám jańa qádiriyatlar jaratıw jolında tayansh wazıypasın oteydi. Áne sol eki process — eskilik menen jańalıq ortasındaǵı ob'ektiv zárúrli baylanısıw miyrasxorlıq dep ataladı. Lekin bunda tarakkiyotga, xızmet etetuǵın progressiv miyrasxorlıqtı oǵan tosıq bolatuǵın reaksion miyrasxorlıqtan parıqlaw kerek boladı. Mádeniyatqa unamlı (pozitiv) hám unamsız (negativ) tásir etiwshi miyrasxorlıq da bar.
Mádeniyatda dástúrler faktorınıń roli kútá úlken. Xalıq ruwxıy miyrasları, dástúr hám úrp-ádetler sebepli adamlardıń tariyxıy, materiallıq tájiriybesi toplanıp áwladdan -áwladqa ótip baradı. Materiallıq dástúrler degende, tek dástúr hám úrp-ádetlernigana túsinbew kerek. Materiallıq dástúrler áyne waqıtta áwladdan -áwladqa ótip baratuǵın ; tariyxan qarar tapqan jáne social sananıń strukturalıq bólegine aynalǵan ideyalar hám bilimler, qádiriyatlar, qarawlar hám qıyallar, qulıq hám talǵam normalari hám t.b. sıyaqlı faktorlardı da óz ishine aladı.
Mádeniyat tikkeley qádiriyatlar menen baylanıslı bolıp, onıń túrleri tómendegiler:
1. Insan jasap turǵan materiallıq ortalıq menen baylanıslı bolǵan qádiriyatlar.
2. Dástúrler, úrp-ádetler hám dástúrlerde kórinetuǵın bolatuǵın axlokiy qádiriyatlar.
3. Insannıń aqıl -aqılı hám ámeliy iskerligi jayinde qáliplesken miynet ilmiy tájriybeleri hám kónlikpeleri, bilim hám tájiriybeleri, qábilet hám uqıplarında kórinetuǵın bolatuǵın qádiriyatlar.
4. Adamlar ortasadagi jámáátviylik, sheriklik, qayırqomlıq, awızbirshilikke tiykarlanǵan munasábetlerde kórinetuǵın bolatuǵın qádiriyatlar.
5. Adamlardıń jası, kásipi, jinsi hám ırqiy qásiyetleri menen baylanıslı bolǵan qádiriyatlar.
Joqarıda aytılǵan qádiriyatlar, óz gezeginde ulıwma insanıylıq qádiriyatlar, regionlıq qádiriyatlar, milliy qádiriyatlar, diniy qádiriyatlar túrlerine bólinedi.
Mádeniyat sotsialogiyasida social institutlar zárúrli áhmiyetke iye. Social institutlar degende adamlardıń ijgimoiy xızmetleri tashkillanadigan hám ámelge asırilatuǵın mákemeler hám olarda social minez-qulıq, háreketlerdiń muwapıqlastırılıwı túsiniledi. Social institut -larning kórinisleri:
muwapıqlastırıwshı (relyasion) institutlar (jınıs, jas, kásip túri, qábiletlerge tiyisli kriteryalardı anıqlap beretuǵın social institutlar ).
Basqarıw (mekeme etiw) institutları.
3) Birlestiruvchi; (integrativ, uyqaslastırıwshı ) institutlar,
4) Dástúrler menen baylanıslı social xulqni muwapıqlastırıwshı institutlar (ádetler, dástúrler, úrim-putaqshılıq munasábetlerinen ibarat xızmetlerdi tashkillovchi)
5) Materiallıq social institutlar (dinge sıyınıw, kórkem óner, ádebiyatqa tiyisli xızmetlerdi muwapıqlastırıwshı ).
Mádeniyat sotsiologiyasida adamlardıń intellektuallıq, etikalıq, estetik pazıyletleri, ámeliy umtılıw-háreketlerine umtılıw, qızıǵıwshılıq hám de ehgiyojlari zárúrli áhmiyetke iye.
Mádeniyat hádiysesi rawajlanıw, sivilizasiya túsinikleri menen tikkeley baylanıslı bolıp, buǵan baylanıslıǵı baylanıslılıq jóninde de bólek toqtalıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.
«Sivilizasiya (lot.puqaralıq, puqaralıqqa tiyisli, mámleketke tiyisli degen mánislerdi ańlatadı ). Bul túsinikti shotland tariyxchisi hám filosofi A. Ferposson (1723-1816 ) jáhán tariyxıy procesiniń málim bir basqıshın ańlatıw ushın isletgen bolsa, fransuz bilimparvarlari aqıl -aqıl hám ádillik ideyalarına tiykarlanǵan jámiyetke tán bolǵan termin mánisinde isletgen edi.
Hár qanday sivilizasiya:
1) arnawlı bir social islep shıǵarıwdıń aldıńǵı texnologiyasına,
2) rawajlanıp baratuǵın materiallıq baylanıslar, qádiriyatlar, filosofiyalıq qarawlar, ádep-etika normalariga,
3) social sherikliktiń pozitiv forma hám usıllarına iye.
Sonday eken, sivilizasiya — jámiyet rawajlanıwındaǵı logikalıq, progressiv basqısh bolıp, social hám materiallıq rawajlanıw dárejesi retinde mádeniyat túsinigi menen tikkeley. baylanıslı.
Mádeniyat sotsiologiyasi óz predmetin oydinlashtirishda, materiallıq statika (teń salmaqlılıq ) hám de materiallıq dinamika (rawajlanıw ) sóz dizbegilerin qollaydı.
Materiallıq statika (teń salmaqlılıq ) elementlerine materiallıq mádeniyat hám nomoddiy (ruwxıy ) mádeniyatqa tán bolǵan faktorlar, erisilgen nátiyjeler kiredi.
Mádeniyat hádiysesi mádeniyat kompleksi faktorın da óz ishine alǵan.
Mádeniyat kompleksi (kompleksi) materiallıq ob'ektler hám páziyletlerdiń jıyındısı bolıp, oǵan:
materiallıq reallıq ;
materiallıq miyraslar ;
materiallıq msrosning áhmiyeti;
onıń ob'ektiv bahası ;
materiallıq universitetler;
turmıs tárizi túsinikleri kiredi.
Bunnan tısqarı, mádeniyat sotsiologiyasida materiallıq yamasa social normalar kategoriyasi da bolıp, oǵan adamlar daǵı kónlikpeler, talǵam, qılıq, qádiriyatlar, diniy ıqtıqatlar, ádetler, dástúrler, bilim hám ılım, úrp-ádetler, jámiyet aǵzalarınıń etika kodeksi hám basqalar kiredi.
Mádeniyat formaları.
Tiykarınan úsh túrli mádeniyat forması parıq etedi:
1. Elitar mádeniyat
2. Xalıq mádeniyatı
Z. Ǵalabalıq mádeniyat

1. Elitar mádeniyat (fransuzcha — «eng sara» sózinen alınǵan ) — hár qanday social strukturanıń basqarıw táreplerin muvofiklashtirish hám de rawajlandırıw funksiyaların ámelge asırıwshı joqarı, jeńillikli qatlam bolıp tabıladı. Elita haqqındaǵı teoriyaler barinen burın Platon, Aristotel, Nisshe hám basqalardıń qarawlarında bayanlaingan bolıp sistemalı kóriniske XX ásir baslarında v. Pareto, G. Moska, Mixelslar tárepinen keltirilgen. házirgi Batıs sotsiologiyasida elita hár qıylı aytiladi. Bunda elita húkimetke jónelgen, siyasiy tárepten eń aktiv adamlar (Moska), jámiyette eń kóp abıray, mártebe, baylıqqa iye bolǵan, ommaga salıstırǵanda intellektual hám etikalıq ústinlikke iye adamlar (X. Ortega-i-Gasset) „ jámiettiiń noijodiy kóbisinen parq etiwshi bólegi (Toynbi), eń maman qánigeler, menejerler hám basqarıw sistemasındaǵı joqarı xizmetkerler (texnologiyalıq determenizm) bolıp tabıladı, dep anıqlama bernedi. házirgi zaman sotsiologiyasining iri ilimpazları Mills, Rismen, Bell dóretpelerinde elita teoriyası jáne de rawajlantirilmoqda.

Tóreler (joqarı taypa xalıq ) mádeniyatı bolsa jámiettiiń jeńillikli siyasiy gruppalarına mólsherlengen bolıp tabıladı. «Kórkem oner kórkem óner ushın» qaǵıydası mádeniyatda elegant kórkem óner, eski muzıka, tek tórelergine mutoala etetuǵın kórkem ádebiyat úlgilerin názerde tutadı. Bunday mádeniyat úlgileri quramalı bolıp, olar arnawlı intellektuallıq -estetik mártebege iye bolǵan, joqarı talǵam wákilleri ushın jaratıladı.
2. Xalk mádeniyatı xalıq arasından jetisip shıqqan, ayrıqsha uqıpǵa iye shaxslar tárepadan dóretiw bolǵan mádeniyat. Xalıq ijodining avtorları ádetde belgisiz bolıp tabıladı. Atap aytqanda, ańızlar, ertekler, dástanlar («Go'ro'g'li», «Alpomish» hám t.b. ) usılar gápinen bolıp, olar jalǵız (mısalı, baqsılar ), toparıy (qosıq yamasa oyın atqarıwı ) yamasa ǵalabalıq (mısalı, seyiller, xalıq bayramları ) kórinisine ıyelewi múmkin.
Z. Ǵalabalıq mádeniyat — XX ásir ortalarında ǵalabalıq baylanıs hám informaciya qurallarınıń jámiyet turmısına tereń kirip barıwı hám barlıq social gruppalar ushın jetkilikli bolıwı nátiyjesinde qáliplesken hám mánisan barlıq jas daǵı xalıq ushın túsinikli bolǵan mádeniyat úlgileri (ǵalabalıq estrada muzıkası, cirk hám t.b. ). Ǵalabalıq mádeniyat ádetde tóreler yamasa xalıq mádeniyatına salıstırǵanda kemrek kórkem qadrga iye hám ol kópshilik tárepinen ózlestiriliwine qaratb jaratıladı. Sol orında atap ótiw kerek, milliy ǵárezsizlik ideyası «Mádeniyat hám kórkem óner tarawları iskerliginiń pútkilley kommerciya tiykarında dúziliwine, ideologik kórkem tárepten sayız, milliy qádiriyatlarimizga jas dóretpelerdiń jetekshi ornın iyelep alıwǵa jol qoymaw zárúrli áhmiyetke iye boladı.

2. Dinge sıyınıw hám diniy munasábetler sotsiologiyasi.

Socialliq ómirdiń zárúrli iskerlik tarawı bolǵan dinge sıyınıw hám diniy ıqtıqat máselesi sotsiologiya pániniń zárúrli ob'etklaridan biri esaplanadı. Sotsiologiya jámiyet ómirin úyrener eken, sol turmıstıń zárúrli strukturalıq bólegi bolǵan hám usı waqıtta oǵan kúshli tásir ótkeriwshi faktor - dinge sıyınıw mudami onıń dıqqat oraylıqbo'lgan. Sotsiologiya pániniń tiykarlawshisi esaplanıwshı O. Kont jámiyet rawajlanıwın dáwirlerge bo'lar eken, tiykarǵı kriteryalarınan biri sifrtida dinga murajat etedi. Onıń klassifikaciyaında insaniyat óz rawajlanıwında úsh basqıshnı basıp ótedi. Bular tómendegiler; teologik, metafizik, hám ilimiy basqıshlar. Kont firicha, hár úshew basqıshda da dinge sıyınıw arnawlı bir rol oynaydı.
Dinning socialliq ómir degi orın hám rolin analiz qılıw ushın, áwele, dinge sıyınıw ózi ne? degen sorawǵa juwap tabıw kerek. Bul soraw jo'ngina tuyulsa da oǵan juwap beriw talay quramalı. Bul sorawǵa dinshunoslik, sotsiologiya hám filosofiya daǵı túrli aǵıslar túrlishe juwap beredi. Bul juwaplardıń kópshiligi bolsa bir-birine qarsı hám bir-birin biykar etedi
Kebirolar dáwirinde shıǵarılǵan filosofiya hám ateizmga tiyisli ádebiyatlarda dinge sıyınıw haqıyqatlıqtıń kisiler sanasındaǵı fantastik in'ikosi, dep tariyp berińan hám ol xalıq ushın af'yun, dep daǵaza qılınǵan edi.
Bul ádebiyatlarda dinning tiykarǵı belgilerinen biri ilohiy kúshke, yaǵnıy xudoga ıseniw, dep belgilenardi. holbuki, dúnyada sonday dinler bar, olarda quday túsinigi ulıwma joq. Sotsiologiya hám dinshunoslikka tiyisli ámeldegi ádebiyatlardı analiz qılıw olarda kóplegen tariypler berilgenin kqrsatadi. Biz bul tariypler qatarına taǵı birewin qosıw ornına dinning ayriqsha belgilerin sanap o'tmoqchimiz. Olar tómendegiler;
I. Arnawlı bir ıqtıqat hám táliymattıń bar ekenligi. hár bir dinge sıyınıw dúnyanı óz kózqarasınsha anıqlama beredi hám ishonuvchilarda arnawlı bir ıqtıqat qáliplestiredi.
II. Dástúr hám úrp-ádetler. hár bir dinge sıyınıw ayriqsha dástúr hám úrp-ádetlerge iye.
III. Diniy dástúr, úrp-ádetler arnawlı bir bóleginiń tek belgilengen orınlarda jámáát bolıp atqarılıwı. Mısalı, evrey hám xristian dininde sıyınıwdıń tiykarǵı bólegi tek sinagoga hám shirkewde atqarıladı. Islam dininde er adamlar tárepinen oqılatuǵın namaz tiykarınan jome meshitlerinde oqıladı. Dinler tilsimlikten áwele mine sol belgi menen, yaǵnıy dástúrlerdi arnawlı bir orınlarda orınlaw menen parıq etediler. Sıyqırshı hám shámbenlar buranlawlardı individual jaǵdayda atqarsalar, dindorlar diniy dástúr hám sıyınıwlardıń tiykarǵı bólegin jámáát bolıp atqaradılar.
Sanap ótilgen belgilerdi úshewsi da dúnyalıq dinlerdiń barlıǵında bar. Bul dinler quydagilar: iudaizm, xristianlik hám islam.
Iudaizm (evrey dini) olar ishinde eń áyyemgisi bolıp, eramızǵa shama menen mıń jıllar aldın qáliplesken. Bul dinge sıyınıw sol dáwirde ámeldegi bolǵan basqa dinlerden ayrıqsha bolıp esaplanıw, jalǵız xudoni tán alǵan.
Eramizǵa shekemiy eraning dáslepki ásirlerde evreyler dúnyanıń kóp mámleketlerine tarqap katdilar, lekin qandayda bir mámlekette iudaizm rásmiy dinge sıyınıw retinde tán alinbadi. Kóp orınlarda bul dinge sıyınıw wákilleri táqip astına alındı. Ekinshi jáhán urısı jıllarında millionlap evreyler nasistlarning konslagerlarida óltirip jiberildi. Urıs tawsılǵannan keyin, Izrail mámleketi dúzildi hám ol jaǵdayda iudaizm rásmiy dinge sıyınıw retinde tán alıw etildi.
Xristianlik dastlavval sekta retinde iudaizm quramında payda boldı hám Kishi Aziya, Grekiston hám Rimde tarqala basladı. Imperator Konstantin dáwirinde bul dinge sıyınıw Rim imperiyasining rásmiy dini dep daǵaza etildi. Eramizǵa shekemiy era dawamında xriteanlik batıs mámleketlerinde tiykarǵı dinge sıyınıw bolıp kelip atır. Xistianlikning pravoslavie, katolisizm, protestantlik sıyaqlı bir neshe tarmaq hám aǵısları bar.
Islam dini vII asirde qáliplesti. Bul dinning tiykarın bes sútin quraydı. 1. Yimon; 2. Namaz ; 3. Ruwza ; 4. Zakot; 5. haj.
Islamda sunniylik hám shia baǵdarları bolıp, olar da óz gezeginde bir qatar islamdaǵı mekteplerge bólinedi. Musumon dini dúnyanıń bes kontinentinde hám derlik barlıq mámleketlerde bar. Saudiya Araviya, Liviya, Birlesken Arab Ámirlikleri, Iordaniya, Jazair, Pakistan, Iran sıyaqlı daǵaza etilgen. Islam dininde de mo''tadil hám hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxs aǵıslar bar.
Xalıq aralıq kólemdegi haqıyqatlıq dinning jámiyet turmısındaǵı poziciyasi máselesine qayta -qayta, izbe-izlik hám qalıslıq menen shaqırıq etiw zárúriyatın tuwdırıp atır. Atap aytqanda, Respublikamız Prezidenti Islam Karimovning tabri menen aytqanda keń materiallıq aymaq mánisinde musulman áleminiń ajıralmaytuǵın bólegi bolǵan halqimiz mentalitetining o'qildizlari kóp tárepten áyne Islamdan azıqlanıp kiyatırǵan Ózbekstanda da bunday mútajlik yetilib keldi. Dinning jámiyet rawajlanıwındaǵı ornın úyreniw, onıń átirapındaǵı máseleler sheshimin tabıw aktual wazıypalardan esaplanadi.
Dinge sıyınıw, atap aytqanda, islam dini huqıqıy -demokratiyalıq mámleket, puqaralıq jámiyeti qurıw processinde qanday orın tutadı? Mánisine kóre taraqqiyparvar bolǵan islam dini halqning ruwxıy ómirin bayıtıwda qanday wazıypalardı atqaradı? Álbette, bul sıyaqlı sorawlarǵa juwap tabıw islamshunoslik kózqarasınan anıq izertlewlerdi talap etedi.
Jámiyet taraqqiy etken tárepke dinga ıqtıqat etiwshiler ko'paymoqda, atap aytqanda islam dinine de. “Ótken ásirdiń basında jer júzinde musulmanlar 200 mln. dana bolǵan bolsa, 80 jıllarǵa kelip bul nomer 837 mln.ga jetti. Áyne waqıtqa kelip bolsa islam dinine ıqtıqat etiwshiler 1 mlrd. 300 mln. kisiden artıq bolıp tabıladı (2000 yilgi maǵlıwmat.)”[1]
Ekenin aytıw kerek, 1400 jıllıq tariyxga iye islam mádeniyatı ilim hám rawajlanıwǵa úles qosıp kelip atır. Mámleketimizde milliy ǵárezsizlik daǵaza etilgen kúnlerdenoq islam dinine ulıwma insanıylıq qádiriyat retinde itibar kúshaydi. Islamıy qádiriyatlardı úyreniw hám oyatıw boyınsha úlken jumıslar etildi. “”Quranı qarim”8 marta, million danalıq ulıwma tirajda basıp shıǵarıldı. Birinshi bar bul kitap Alouddin Mansur awdarmasında 300 mıń tirajda shıǵarılǵan edi. Usı waqıtta Tashkentte Islam universiteti, Pútkil dunya islam izertlew orayı, Imom Buxoriy atındaǵı fond, Eshon Babaxon atındaǵı hayallar medresesi, Abulqosim hám Ko'kaldosh medresesi hám de taǵı basqa kóplegen mákemeler xızmet kórsetip atır. Bir ǵana Xorezm wálayatında 80 dane meshit hám bir medrese islep turıptı”[2].
Úsh álemiy dindan tısqarı, buddaviylik, induizm, kunfuchilik, sıyaqlı dinler de kóp millionlıq tárepdarlarına iye.
Induizm eramızǵası aldınǵı mıńjıllıqta qáliplesken. Bul dinge sıyınıw tárepdarları tiykarınanhindistonda jasaw etedi.
Bul dinge sıyınıw táliymatına kóre, Jerde tuwılıw, ólim hám qayta tuwılıw procesi máńgi keshedi. Jańa tuwǵanlar denesine aldın ólgenlerdiń sezimi jaylasadı. Bul ruhning aldınǵı turmıs daǵı poziciyasine uyqas túrde insanlar socialliq ómirde óz poziciyalarına iye boladılar. Sonıń etip, bul dinge sıyınıw adamlardıń kastalarga bóliniwin ilohiy sebepler menen izoxlaydi.
Buddaviylik, kunfuchilik hám daosizm dinleri ushın ulıwma ózgeshelik sonda, olardıń tárepdarları xudoni tán alıw etpeydiler.
Buddaviylik milloddan aldınǵı vI asirde Nepolda jasaǵan Sudxart Gautama táliymatınan baslanadı. Oǵan kóre, insanlar tuwılıw hám qayta tuwılıw sheńberinden óz qálew hám intalarınan waz keshiw arqalı shıǵıwları múmkin. Buddaviylikning tiykarın nirvana tuwrısındaǵı táliymat quraydı. Bul dinge sıyınıw Tailand, Birma, Nepol, Shri-Lanka, Kitay, Yaponiya, Karea sıyaqlı mámleketler tarqalǵan.
Kunfuchilik eramızǵa shekemgi vI asirde jasaǵan Kún-Fu-Chi táliymatına tiykarlanadı. Ol Budda menen bir waqıtta jasaǵan bolıp insannıń tábiyaat menen uyqaslasıw jolların axtargan.
Batısda sotsiologiyaning pánge aylanıwı O. Kant atı menen baylanıstırnsa-de, odan kóp ásirler aldın da Batıs hám Shıǵıs ilimpazları dinge sıyınıw hám jámiyet mashqalası ústinde kóp bas qotirganlar. Bul máselede Oraylıq Aziyada jetisip shıqqan úlken oqımıslılar Yusuf Xoshojib, Abu Ali ibn Sino, Mırza Ullıbek, Alisher Navaiy, Zahiriddin Muhammad Bobur sıyaqlı o'nlab hám júzlegen alımu oqımıslı adamlar tereń pikirler bildirgenler. Kishi bir bapta dinning socialliq ómirde tutqan ornı tuwrısında Oraylıq Aziyalıq ilimpazlar bildirgen pikirlerdiń barlıǵın qamtıp alıw múmkinshiligi joq. Sol sebepli Oraylıq Aziyadan jetisip shıqqan ilimpazlar ijodida dinning jámiyette tutqan ornına úlken itibar berilgenin aytıp o'tmoqchimiz. Bul ilimpazlar dinning socialliq ómirindegi ornın analiz eter ekenler, bir dinni maqtaw etip basqasın sın pikir bıdırdıw jolınan barmadilar. Olar túrli dinlerdiń jámiyet rawajlanıwına o'tqazayotgan tásirin analiz qılıwda baqlaw, salıstırıwlaw hám tariyxıylıq ususlaridan keń paydalandılar. Atap aytqanda, Abu Rayhon Beruniy óziniń qatar dóretpelerinde, ásirese “Indiya” kitabında túrli qáwimler, elatlar vaxalqlar turmısında dinler qanday rol oynaganini tereń analiz etip berdi.
Batıs hám Shıǵıs ilimpazları dinge sıyınıw hám diniy aǵıslardıń adamlar hám jámiyet turmısına ótkeretuǵın tásiri qanshellilik tereńfikr bildirmasinlar, dinge sıyınıw sotsiologiyasi arnawlı ilimiy jónelis retinde XIX ásir aqırı hám XX ásir baslarında qáliplesti.
Dinge sıyınıw sotsiologiyasining shakillanishi M. veber atı hám ilimiy jumısı menen baylanıslı. Sotsiologiya pániniń tiykarlawshilerinen biri esaplanadı nemis alımı M. veber ijodidan dinni sotsiologik analiz qılıw oraylıq orındı iyeleydi. Barlıq dinlerdi biykar etip, olardı xalıq ushın af'yun, dep járiyalaǵan Marks táliymatınan ayrıqsha bolıp esaplanıw, Maks veber dinge sıyınıw hám jámiyet munasábetin analiz eter eken ulıwma dinge sıyınıw tuwrısında emes, arnawlı bir dáwirdegi arnawlı bir dinge sıyınıw yamasa diniy aǵıs tuwrısında pikir júrgizedi.
Maks veberning pándegi eń úlken xızmetlerinen biri, onıń xristian dinindegi protestantlik islamdaǵı mektepleriniń ekonomikalıq rawajlanıwǵa ótkergen tásirin jańalıq ashishida boldı. Onıń teoriyasında kóre, baylıqtı, baylıq artırishga umtılıwdı onsha xoshlamaydagan xristian dini islamdaǵı mektepleri ekonomikalıq rawajlanıwǵa arnawlı bir dárejede tosıqlıq etkenler. Baylıqtı xudoning naǵıymeti, oǵan umtılıwdı bolsa bandalarning minneti dep aytadigan protestantlik bolsa ekonomikalıq rawajlanıw hám kapitalıstik munasábetlerdiń rawajlanıwına kúshli dúmpish beredi. veber talqinida, protestantlik kapitalizm vujdga keliwindegi tiykarǵı sebeplerden biri edi.
veber isin dawamlawshıilari onıń pándegi xızmetlerin kókga kóterip maqtawdı. Onıń xızmetlerin tán alıw etiw menen birge, sonı da atap ótiw kerekki, ol ekonomikalıq rawajlanıwǵa tek bir diniy islamdaǵı mektepler - protestantlikning ótkergen tásirin keń izertlew etdi.
Dinlerdi analiz eter eken, M. veber olar sanaat kapitalizmi rawajlanıwına irkiniw bolıp atır, degen juwmaqqa keldi. Finanslıq munasábetlerge sheklewler qoyıw, socialliq ómirge passiv munasábetin targ'ib qılıw arqalı bul dinler, veber pikrine qaraǵanda, social rawajlanıwǵa tosqınlıq etedi. Onıń talqinida xristian dini, ásirese protestantlik islamdaǵı mektepleri turmıs daǵı ádalatsızlikni passiv gúzetip o'tirmay, onı jónge salıw qılıw ushın aktiv gúreske shaqırıw arqalı social rawajlanıwǵa úlken dúmpish beredi.
Islam dinindegi aǵıslar, mazhblar, jónelisler túrlishe bolıp, olardıń barlıǵı tek ǵana ózleri tiyisli bolǵan islamdaǵı mektepler yamasa jónelis haqıyqıy islam dini ekeni, basqalar bolsa joldan aljasqanlar, dep dawa qılıwadı. Basqa dinlerde bolǵanı sıyaqlı islamda da hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxs (fundamentalistik) hám mo''tadil aǵıslar ortasında gúres barǵan. Hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxs aǵıslardıń wákilleri dinni dáslepki payda bolıw dáwirindegi jaǵdayǵa qaytarmoqchi boladılar. Tiykarınan bolsa bul ideyalar ámeldegi basqarıw princpınan narazılıq belgii bolıp, social rawajlanıw baǵdarın keyin basıp burıw ushın urınıw ańlatpası bolıp tabıladı. Oraylıq Aziyada hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxslardıń keskin topılıslarınan biri XX ásir baslarında júz berdi. hijozdan kirip kelgen hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxs aǵıslar Oraylıq Aziyada social krizistı keltirip shıǵardılar. Bil'atga qarsı nıqabında olar socialliq ómirde júz bergen barlıq jańalıqlardı joq etiw ushın gúres basladılar.
Hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxslardıń social rawajlanıwdı artqa qaytarıw ushın etken háreketlerine qarsı taraqqiyparvar aǵartıwshılar háreketi vujuda keldi. Tariyxda jadidchilik atınıń alǵan bul háreket kórinetuǵındalari xalqni ılım-bilimli qılıw, diniy ıqtıqatda dinge berilgenlikten mo''tadillik tárep júz tutıw ideyaları menen shıqtılar.
Aǵartıwshılıq háreketin payda etken tiykarǵı sebeplerden biri diniy fiqh ilmini aytıwda usılı áyyemgia vausuli jadidiya ortasındaǵı tartıs hám gúresler arasında edi. Bul orında sonı atap ótiw kerek, XIX ásir aqırı hám XX ásir baslarında diniy hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxs termini mámilede derlik bolmaǵan. Onıń ornında “áyyemgichilar” termini keń qollanılǵan. Áyyemgishiler dinni “asil” holiga qaytarıw, jańalıqlarında qorǵaw ushın qarakat etkenler. Usılı jadidiya tárepdarları, yaǵnıy aǵartıwshılıq normalardı belilashda jámiyette júz bergen hám berip atırǵan ózgerislerdi esapqa alıw, jańalıqların qóllaw tárepdarı edi. Bul eki jónelis ortasında tartıslar formasında júz berda. Mına nárseni ayrıqsha atap ótiw kerekki, aǵartıwshılar tartıslardı tek tartıs hám baxs jolı menen sheshiwge intilganlar. Hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxs áyyemgishiler bolsa ashıq tartısda aǵartıwshılardı jeńiwge kózleri yetmagach, kúsh isletiw hám qan tógiw jolına ótkenler. Bul usıl, yaǵnıy teoriyalıq hám ruwxıy máseleler boyınsha tartıslardı kúsh isletiw jolı menen sheshiwge urınıw diniy hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxslıqqa tán bolǵan ekstremistik usıl bolıp tabıladı. Ruwxıy hám ideologiyalıq máselelerdi tartıs jolı menen emes, kúsh isletiw arqalı sheshiwge urınıw hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxslardıń kúshliliginen emes, ojizligidan gúwalıq beredi. Sebebi olar mashqalanı materiallıq tartıs jolı menen sheshiwge kelisimse, yutqazib qoyıwǵa aqılları yetardi. Góne tariyxda mudami sonday bolıp kelgen. Isenimparstlar teoriyalıq hám ideologiyalıq tartıslardı mudamı xunrezlikka aylandırıwǵa urınganlar.
Aǵartıwshılıq háreketi qádemshilik, yaǵnıy diniy hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxslıqtıń nadanlıq jolı, millet ushın abırjı jol ekenin xalqqa túsindiriw maqsetinde maydanǵa shıqtı. Sol maqset jolında olar bilim hám ideologiya salasında da teoriyalıq, da ámeliy iskerlik alıp bardi. Áyyemgishiler, yaǵnıy diniy isenimparstlar da tınısh túrmediler. Aldın olar aǵartıwshılardı teoriyalıq tárepten jeńmoqchi boldı. Lekin bilimli oqımıslı adamlardan ibarat háreketti bul tarawda jeńa almasliklariga olardıń kózleri jetti. Dúnyada kóp ret tákirarlanǵan hádiyse, hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxslıqtıń diniy, teoriyalıq tartıslarında jeńiliwi hám zorlıqk ótiwi Turkistonda da qaytarıldı. Isenimpastlar endi qarsı terror jolına ótken ediler.
Oktyabr awdarıspaǵı Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúni hám odan keyingi dáslepki jıllar hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxslardıń aǵartıwshılarǵa qarsı xunrezliklari eń avjga mingan dáwir edi. 1918 jıl fevralında hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxs Buxara qozisi aǵartıwshılardı kápir dep járiyaladı hám olardı kórgen orında óltiriw tug'risida pátiwa shıǵardı. Bul orında aǵartıwshılar hesh qashan islam dinine, ásirese hanafiylik islamdaǵı mekteplerine qarsı iskerlik alıp barmaganlarinieslash kerek. Olar dindor adamlar edi. Olardıń Turkistondagi jetekshisi Mahmudxo'ja Salamatiy Samarqand muftiysi edi. Olar ózleri jasaǵan dáwir xalifalik dáwiri kózqarasınan emes, XX ásir baslanıwsı kózqarasınan real qarardilar. Xudi sha zat olardıń Buxara qozisi hám basqa hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxs ulamalar tárepinen kápir, dep daǵaza etiliwine sebep boldı.
Qozining pátiwasına kóre, “Kimda-kim jaǵalı ko'ylagida tuyme qadalgan bolsa, kostyum kiygan kisiler de, kimda-kim saqalı qısqa bolıp, murti uzın sonda da, kim eger óz balasın jańa usıl mektepke bergen bolsa, kimda-kim gazeta o'qisa, yamasa gazeta oqıytuǵınlar menen bardı -keldi qilsa, orıs tilin azı-kem biletuǵınlar da kápirlerdir”. Manna sol sanap ótilgen belgiler tiykarında adamlardı tutıp alıp tayaqlaw, óltiriw baslandı. Sol olata'sirda paydalanıp, kópshilik áyyemgishi hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxslar óz moxoliflarini, yaǵnıy jańalıqqa intilgan, biraq hanafiy mashab sheńberinde shetke shıqpaǵan júdá kóp musulmanlardı joq etip jiberdiler. Topalańlardan nápsiqaw maqsetleri jolında paydalanıp qalıwshı bolǵanlar óz dushpanları yamasa ózine yoqmagan adamlardı da óltirip jiberayotganini bilgen ámir, 1918 jıl 5 martda párman shıǵardı. Oǵan kóre, jadidlikka gúman qılınǵanlar Arkka alıp keliniwi kerek edi.
Bir neshe kún ishinde Qorǵan-saray tutqınlarǵa to'lib ketti. Áyyemgishi hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxs tárepinen ólimge mahkum etilgenler sol dárejede kóp ediki, jálladdıń qolı qolına tegmasdi. hár qansha tez hám shaqqan islemesin, ol óz wazıypasın tolıq bojarishga, yaǵnıy mahkumlarning basın denesinen ayırıwǵa ulgurmasdi. Sol sebepli ol mine sol kúnlerde ózine shákirtler alǵandı. háwesker jálladlar da bir neshe mıń kisin dorga osishda ustazlarına kómek beriwgen.
Buxara daǵı xunrezlikka uqsas hádiyseler bul ko'mamda bolmasa -de, basqa xonliklarda da sol jerdegi áyyemgishi hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxslar tásirinde ámelge asırılǵan edi.
Aǵartıwshılardıń jetekshileri jan saqlaw ushın ámirlikten tısqarına shıǵıp ketiwge májbúr boldı. Qalǵanları bolsa hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxslar tárepinen so'yib taslandılar yamasa dorga osildilar. Shoqmarganlar arasında Turkiston jadidlarining jetekshisi Mahmudxo'ja Salamatiy da bar edi. Dinni bayraq etip xunrezliklar etken áyyemgishi hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxslar Salamatiyga ólim aldından eki rakaat namaz oqıwǵa da ruxsat bermadilar. Sol hádiysediń ózi de olardıń haqıyqıy túrin kórsetedi.
Ámirlikten talay uzaqta - Tashkentte jasaǵan Abdulla Avloniy da qádemshiler tárepinen ólimge húkim etiledi. Bunday hukmga sebep bolsa ol baspa qılıp atırǵan “Turan” gazetasida basılǵan milletti, xalqni oyanıwǵa, rawajlanıwǵa úndewshi maqalalar edi. Tek ǵana arqalı táwbe etiw qılıw Avloniyni ólimnen saqlap qolda. Bul toba Avloniy ıqtıqatınan waz keshkeni sebepli emes, taktik maqsdlarida etilgen edi. Bunday mısallardı aǵartıwshılar turmısınan kóplegen keltiriw múmkin. Oxir-aqıbet diniy hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxslar jadidlar háreketine úlken zara jetkezdiler.
Diniy aqiparastlar obadan omon qalǵan boldı. 20 -30 -jıllarda komunistik basqarıw princpı jadidlarning áyyemgishiler obaınan tiri qalǵanların qirib bitirdi. Sonday etip, jadidlar eki hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxs terroristik kúshler: diniy hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxslar hám komunistik hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxslar tárepinen táqip hám oba etildiler. Sebebi olar targ'ib etken bilim hám ǵárezsizlik ideologiyası xalifalikni tiklamoqchi bolǵan diniy hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxslardıń da, kaltani cho'zib, uzındı úzip barlıqtı teń qılajaq bolǵan kommunistlik hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxslardıń da ideologiyasına tuwrı kelmas edi.
XX ásir basları Oraylıq Aziyada júdá kóp xunrezliklarga sebep bolǵan diniy isenimparstlik ásir sońǵında da social krizistı keltirip shıǵarıwǵa urındı. Kebirolar basqarıw princpısınıń aqırǵı jıllarında hákimiyattıń bosanqıı hám kisiler sanasında maffkuraviy boslıq payda bolǵanınan paydalanıp, hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxslar ózleriniń poziciyaların mustaqkamlab alıwǵa háreket etdiler. Olardıń bul háreketi Ózbekstan ǵárezsizlikti qolǵa kirgizgen dáslepki jıllarda da dawam etdi. Ózlerin jetkilikli kúshke iye, dep esaplaǵan hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxslar Ózbekstandaǵı konstitusiyaviy basqarıw princpın zorlıq jolı menen eńteriwge urındılar. 1999 jıl 16 fevralda Tashkentte bolıp ótken potilatishlar, bunnan aldınlaw Ferǵana oypatlıqsında hám basqa birpara wálayatlarda bolıp ótken unamsız hádiyseler sonnan gúwalıq beredi. Lekin ásir basında bilimparvar kúshlerge qattı zarba bergen hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxslar ásir sońǵında óz qılmısları sebepli xalıqtıń qáhár- ǵázepine dus keldi. Mine sol hádiyse de diniy aǵıslar radikallashib hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxslıqqa sheńber barǵan sayın social rawajlanıwǵa tosıq bolıwı hám kerisinshe, ortasha aǵıslar social turaqlılıqqa bereketli unamlı tásir kórsetiwi múmkinligin tastıyıqlaydı.
XX asro'rtalarida sotsiologiya páninde “puqaralıq dinleri” túsinigi payda boldı. Bul túsinik ilohiy kúshler hám hádiyselerge emes, social tumushidagi zat -hádiyselerge sıyınıwdı ańlatadı. Mısalı, Ullı Britaniya, AQSh sıyaqlı mámleketlerde bayraq, maqtaw qosıǵına sheksiz húrmetti, taxtga otırıw hám innaugurasiya dástúrlerin bul túsinik tárepdarları diniy dástúrler menen teńlestirediler. Burınǵı Sovet Birlespeinde Marks, Engels, Lenin shaxsları ámelde ilohiylashtirilgan edi. Olar sha'niga, ásirese, Lenin sha'niga qandayda bir belgidiy gáp búydew qadaǵan etilgen, olardıń jumısları hám gáplerin tek maqtaw etiwge ruqsat berilgen edi. Bul hádiyseler XX ásir ekinshi yarımında diniy sotsiologiya baǵdarlarında puqaralıq dinleri, dep ataladı.
Sonday etip dinge sıyınıw sotsiologiyasi social pikirde dinge sıyınıw termini menen baylanıslı bolǵan barlıq social processler jáne social xulqni úyrenedi. Ǵárezsiz Ózbekstanda dinga milliy qádiriyat retinde qaralıwı xalıq sanasında bul hádiysege salıstırǵanda tuwrı qalıs munasábettiń qáliplesiwine jay boldı. Buǵan baylanıslıǵı jaslar hám pikir tárbiyasınıń tiykarǵı baǵdarı da silom dinine tán bolǵan insaniparvarlik principlerıni ongga sińirip barıwdı talap etedi.

3. Ahloq sotsiologiyasining mánisi.

Ahloq social ań retinde arnawlı bir xalıq, elat yamasa awqamdıń ásirler qáliplesken minez-qulıq xatti-háreketler, sezim-sezim hám kisiler ortasındaǵı óz-ara real munasábetlartizimini bildiredi. Etika arnawlı bir xalıqtıń átirap ortalıqqa, adamlarǵa vao'z-ózine bolǵan munasábetleri retinde, bir tárepten, jergilikli-milliy jekeaga iye bolsa, ekinshi tárepten, millettiń umumjamiyat talaplarına uyqas muwapıqlıǵın támiyinleytuǵın ulıwma insanıylıq ózgeshelikke de iye esaplanadı.
Ahloq jáne social munasábetler ushın ortaq dereklerden biri, tuwrısıda, til esapnıp, ol social informaciyanı saqlawshı, ańlatiwshı hám jetkeziwshi zárúrli qural bolıp, kisiler xatti-háreketi, minez-qulıqı (etikalıq tásir-qısıw, ishontirish, túsintiriw, xoshametlew, jazalaw hám t.b. ) basqarıw faktorı bolıp tabıladı. Til baylanıs gilti-social munasábetlerge tariyxıy -tábiy jemisu bolıp tabıladı.
Ahloq hám jámiyetshilik pikiri hádiyseleriniń baylanıslılıǵı insaniyat rawajlanıwınıń dáslepki basqıshı hám odan keyingi darvlarida kórinetuǵın bóle baslaǵan bolıp, ol qáwim hám de elatlar xojalıq jáne social sanasında óz tásirin ótkera baslaǵan.
Áyyemgi shıǵıs filosofiyasında úsh kriterya, úsh túsinik múqaddes sanalgan. Bular : ahloq, shańaraq hám mámleket bolıp tabıladı. Ahloq ilmi yahshilik hám jamanlıq túsinigin salıstırıwiy úyrenedi. Adamlardıń óz-ara munasábetlaridagi daw hám mashqalalardi saplastırıwda qanday ideyalardı ilgeri jıljıtıw kerekligini túsindirme berb, etiliwi kerek bolǵan iygilikli islerdiń áhmiyetin yoritadi. Insan, millet, halq hám mámleket túsiniklerin tuwrı aqıl e'tishda da tiykarǵı ólshew etika esaplanadı. Sol sebepli alımu fazıllar jámiettiiń gúlleniwi ushın etika asa zárúr degen birdey pikir juwmaqqa kelgenler.
Búydew múmkin, etika túsinigi bárháma milliy tárbiyamizning tiykarın tashkil etip kelgen. Sol orında “halqimiz arasında kóp qollanılatuǵın”o'zbekchilik”degan sóz dizbegine itibar qarataylik. Ol jaǵdayda adamdıń atateki, shańaraǵı, máhellesi, bilim alǵan dárgayı, isleytuǵın jámáátine itibar qaratıladı. Yaǵnıy, insannıń hulq-atvori, jasaw tárizi, adamlar menen munasábeti jámiyetshilik názeri astında boladı. Onıń eń maqul túsetuǵın kórinisi jaqsılıq jolındaǵı óz-ara járdem bolıp tabıladı. Bul wazıypanı máhelle social institutı támiyinleydi. Bala tárbiyası haqqında gáp ketkende, máhelle menen shańaraqtı bir-birinen basqasha oyda sawlelendiriw etip bolmaydı”[3]
Xojalıq turmıs sheńberinde etika tiykarınan tómendegi jónelislerde kórinetuǵın bolǵan : a) munasábetler, v) iskerlik. Ahloqiy sapalar insanıń minez-qulqlarında kórinetuǵın bolıp, onıń gnoseologik, ekonomikalıq vaijtimoiy kelip shıǵıwı, házirgi poziciyasi hám etikalıq qarawlarına belgi hám gúwalıq berip turǵan. Ahloqiy sapalar yamasa xatti-háreketler dáslepki adamlıq tariyxı, yaǵnıy insaniyattıń jayge dáslepki qádemler qoyılıwınan qáliplesiw basqıshına kirgen vash ol sebepten hár bir xalıq, ol ayriqsha hám ayrıqshadar. Tap sonıń menen birge, millet hám elatlar social sanasınań arnawlı bir jaǵdayı esaplnmish jámiyetshilik pikiri de óziniń qáliplesiw dárekleriniń úlesi, real kúshke aylanıw páti, uyushqoqlik dárejesi, sezimiy-emotsional potensialı hám de logikalıq -intelektual tiykarlarına kóre milliy, ıqlımlıq, jergilikli hám de regional ayriqshalıqlarǵa iye esaplanadı.
Ahloq ásirler dawamında adamlardı jámáátke, uyushuvga, basqalar mápin jeke máplerden joqarı qoyıp, jantasıwǵa odab kelgen. Bul haqqındada ullı oyshıllar ibratlı pikir-qarawlardı ilgeri súrgenler. hazrati Bahovuddin Naǵısbandiy aytatuǵın edi: “Hár kim ózgelerdi qálese, ózin qálebdi, kimki ózgeni qálemabdi, bilsinki, ózin qálemabdi”[4].
Shıǵıs etika qaǵıydalar tekǵana shaxstı uyushuvga odaydı, bálki uyushgan halda da kisiniń shaxs retindegi bir pútkilligi turaqlı turmog'i, jámáátlik integrasiya sheńberinde de psixik sırlı pútinlik saqlanmog'i zárúrligi, ulıwma bir pútinlik kóplegen serjilo hám ǵárezsiz pútinlikler jıynamasınan ibaratlıǵın jaqtı ańlatadı. Jámáátte shaxs bir pútkilligi yemirilmaydi, ulıwmalastırıwlar negizine jábirleniwshi etilmeydi, bálki logikalıq muwapıqlıq kriteryası sheńberinde uyqas birlesiw procesi tábiy ámelge asıriladı. Áyne shaqta sonı itibarda saqlaw kerek, hár qanday uyqaslashuv ólshewsiz, shegarasız bolmawi, hár bir háreketde kriterya sezimi hám intellektual hushyolik bolıwı xalqımız minez-qulıqına tán dástúriy belgi bolıp tabıladı.
Jámáátte ózlikti ańǵarıw, biraq ol jaǵdayda gegemonlik xuquqini talap etpeslik, maqsetke umtılıwda kishipeyil hám kamsuqumlik kósemlerimiz ilgeri súrgen múqaddes uranlardan edi. hazrat Bahovuddin Naǵısbandiy uqtırǵan “Awlaq jer dar konfrenciya (konfrenciyada awlaq jer yoxud jámáátte ózlikte qalıw ), sapar dar watan (watanda sapar, yohud óz úlkengda mutloq emesligiń, bul ólim zamande qonaqlıǵıńdı mudami sezim etiwiń ) hám zohirda xalıq menen, biraq batılda aqsha menen bolıw”[5] jónindegi o'gitlari pikirimizning tastıyıqı bolıp tabıladı.
Movarounnahr xalıqları etika sisteması jámiyetshilik pikiriniń úlesin, onıń aqsha hám hám islam qaǵıydalarına nechog'li muwapıq keliwine baylanıslı ekenligin bólek belgilengenler etedi. Sol jámáát aǵzalarınıń tuwrı hám hadallıǵı gúná jumıslardan. Qanshellilik ózlerin azat tuta biliwleri menen de ólsheniwine itibar qaratadı. Áyne shaqta jámáát aǵzaları gúná jolǵa kirgudek bolsalar, olardı tárbiyalaw jumısından moyin tovlamaslik zárúrligi de uqtiriladi. “Bul taypa ahlidan hár Kim bir gúná qilsa, oǵan ilaj -bar, biraq odan júz awdarma jasaw ráwa emes”[6].
Hazrat Bahovuddin Naǵısbandiy áyne shaqta etikanıń ullı qudıreti hám potencialı, onıń sheksiz múmkinshiliklerine joqarı baha beredi. Xalqni ayıplaw nadurıs hám paydasız jumıs ekenligin uqtiradi. Mabada, el, xalıq-ulus tuwrı etika iznidan hám hátte aqsha jolınan aljasqan halda da oǵan túsiniw kózi menen qaraw kerekligi, xalqni tikkeley emes, tikkeley bolmaǵan usıllarda tárbiyalamoq joizligini tayınlaydı.
Ullı hazrat taǵı bir orında “Shirq (dinga ámel etpeslik) umum, yaǵnıyy ápiwayı halqdan keshirimli bolıp tabıladı, biraq haqqında (tán bandalardan) keshirimli emes”1, dep hár bir minez-qulıq ushın jeke juwapkershilik seziminiń asırılıwına shaqırıq etedi.
Zero, insan bir umir qáliplesedi, tárbiyalanıp baradı. tiykarınan insan óz ómirin pútkil ómir dawamında maqulroq tártiplerge túsiriw, jámiyet talaplarına saykeslew jónelislerge salıw uwayımları menen jasap ótedi. Sol sebepten da jámiyetshilik pikiri etikalıq qarawları, talap hám jol-jobalarına hár tárepten baylanıslı bolıp keledi.
Jámiyet jámiyetshilik pikiri arqalı shaxs moynına social tizum, qáliplesken etikalıq qarawlar, dástúr hám úrp-ádetler mantig'idan kelip shıǵıwshı kóplegen talaplar, sa'yharakatlar, jumıs júrgiziw, turmıs tutıwda qatar minnetlemelerdi esapqa alıw juwapkerligin da júkleydi. Etikalıq qarawlardıń jámiyetshilik pikiri payda etiw múmkinshilikleri qanshellilik kata bolsa, onıń ommaga t a'sir sheńberi sonshalıq tereń hám tásirli boladı. Sol sebepten da hár bir ahloqiy talap hám qaǵıyda jámiyet tárepinen tolıq maqullangan hám ózlestirilgen bolıwı zárúr. Shaxstıń jámiyet turmısına bolǵan qatnasıwı qanshellilik joqarı bolsa, onıń etika sistemasında social juwapkerligi hám wazıypaları úlesi de sonshalıq úlken boladı. Shaxstıń sociallashuv procesi bolsa miynet, iskerlik menen bekkem baylanıslı.
Insaniyattıń sanalı iskerligi baslanǵan dáslepki dáwirlerde insannıń sırtqı dúnya menen baylanıslılıǵın ańlatıwshı dáslepki ideologiyalıq jónelis totemizm, yaǵnıy baslanıwiy jámáát kisisiniń óz kelip shıǵıwın hár qıylı haywan -qusqa alıp barıp taqash kózqarası tereń túbir otdi. Bul ózgeshelik hár túrlı elatlarda túrlishe kórinetuǵın bolıp, tiyisli haywanlarda óz ótken zamanın kóriw, sol haywanlar menen baylanıslı tassavvur, ramzlar, ádet hám de ırımlar sistemasın da júzege keltirdi. Mısalı : xindlarda siyir, qazaqlarda uchqur at, inglizlarda qara qus búrkit, ózbeklerde tań qalǵandayhumo qushi hám x. k.. Totemizm halqlarning sırtqı dúnya menen baylanıslı túbirlerin izlew qálew-tilekleri, tábiyaat menen uyqaslashuv, odan qorǵaw izlew, sherik tabıw umtılıwlarınan gúwalıq beredi. Bul haqqındada keńlew maǵlıwmatlar arnawlı ádebiyatlarda hár tárepleme aytıladı. 2
Totemizm xalıqlar ruwxıylıqınıń qáliplesiwinde zárúrli basqısh esaplanıp, ol dáslepki ideologiyalıq dizbek retinde xaliqlardiń etnik tárepten óz-ózin ańǵarıw qábileti hám de etnik tiykarlar daǵı jámiyetshilik pikirin quram taptırıwla kata áhmiyetke iye boladı.
Bul dáwir ruwxıylıqında etikalıq qaǵıydalar eger qaǵazlarda ańlatpalanbaǵan bolsa -de, urıw ulıwma qarawlarında mórlengen awızsha tártipte ańlatpalanıwshı barlıq etikalıq talaplar sózsiz hám bekamu- ko'st atqarılıp barıwı menen itibarlı bolıp tabıladı. Sol sebepten da urıw quramında jismonan óz-ózin saqlaw instinkti hám umtılıw-háreketleri menen bir waqıtta jámáát ulıwma pikiriniń mo''tadil saqlanıp turıwı, túrli antagonistik qarawlar háwij alıp ketpewiniń aldın alıw ushın da arnawlı bir ideologiyalıq jumıs turaqlı tárzde alıp barılǵan. Jámáát quramındaǵı adamlardıń áne sonday etikalıq iskerligi basqa social shólkemlestirilgen miynet túrlerinen ajralıp turǵan hám áhmiyeti jixatidan tómen poziciyalarda bolmaǵan.
Matriarxat basqarıw princpınıń patriarxat basqarıw princpı menen almasinuvi jámiyetshilik pikirindegi etika mánisin da tupten ózgertirip jiberdi. Tutınıw munasábetlerinen islep shıǵarıw munasábetlerine, bólistiriw degi ádalat hám teńlik shárt-shárayatlarınan islep shıǵarıw nátiyjesinde erisilgen naǵıymetlerdi ózlestiriw degi teńsizlik jaǵdaylarına o'tilishi matriarxat basshılıǵı dáwirine birotala shek qoydı. Etikalıq qarawlar tábiyat kórinisi de tupten ózgerip, áke obrazı ilohiylashtirila baslandı, otaga sıyınıw, otaga xızmet, ızzep-ikrom shegaraları kengaydi. Ko'pxotinlik, qullar hám cho'rilar asıraw, er adamlardıń ruwzıger uwayımlarınan uzoqlashuvi, urıw quramınan er adam basshılıǵında bólek shańaraqlardıń ajralıp chiqa baslawı, erning shańaraqtaǵı húkimran poziciyasi hám basqalar usılar gápinen bolıp tabıladı. Tuwrısıda, patriarxat ahloq qaǵıydalarınıń jámiyet turmısında bekkem o'rnashuvi ushın taǵı mıń yillab waqıt kerek boldı. Sol orında atap ótiw kerek, ayırım xalıqlar, atap aytqanda, ózbek xalqi óz ruwxıylıqı mazmunında matriarxat hám patriarxat dáwirleri tásirleriniń eń jaqsı dástúrlerineni saqlap qola bilgen. Ásirese, milletimiz ruwxıy álemi zamirida bir yo'la eki mádeniyat - hayallar hám de er adamlar mádeniyatı bólek-bólek ámel etip kelgeni, olardıń bir-birine tıǵız baylanıslılikda bolǵanı halda, áyne shaqta salıstırǵanda ǵárezsiz saqlanıp hám rawajlanıp kelgenligi pikirimizning dálili bolıp tabıladı. Hayallar mádeniyatı er adamlarniki menen birdey zaman hám mákan sheńberinde háreket etkenliklerine qaramay aymaqlıq (ishkeri hám tısqarı háwli ), mazmunıy (ayriqsha etikalıq kózqaraslar ), ramziy (úrp-ádet, ırım-súwretler) táreplerge kóre ayrıqsha rawajlanıp kelgenler. Jasaw hám iskerlik mákanı bolǵan ishkeri háwli hayallar ruwxıylıqı tolıqqonli kórinetuǵın bolatuǵın jay wazıypasın, sonıń menen birge, social mútajlik hám tutınıw talaplarına muwapıq materiallıq islep shıǵarıw kórinislerin de ayqın ańlatpalap kelgen. Bul haqqındada arnawlı bir kámalǵa jetken dárejesinde ekenligi tán alıw etilgen ózbek hayallar poeziyası, muzıkası, hayallar xarakterine tán chanqovuz, duwtar sıyaqlı muzıka ásbapları, tıgıwshı hayallıq, ǵalıdo'zlik, qol óneri dóretpeleri, zardo'zlik sıyaqlı kórkem óner túrleriniń ishkeri háwlinde hayallarımız qolı hám kewilinden jaratılǵanlıǵı pikirimizning guwası bolıp tabıladı. Sonıń menen birge, perzent tárbiyasında ishkeri háwli kishi jaslı balalardıń turmısqa etikaan benuqson jetkezilishida, kámal insanlar bolıp jetiwuvida bekkem jay wazıypasın da o'tagani bolıp tabıladı. Sol sebepten da ózbek xalqi yahlit, tolıqqonli ruwxıy me'rosining eki baǵdarı - hayallar hám er adamlar mádeniyatı teması bólek hám arnawlı izertlew etiliwi maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Áyne shaqta ózbek hayalları dúnyasında ayriqsha ǵárezsiz etika qaǵıydaları tiyisli úrp-ádetler, dástúr hám dástúrlerde ayqın ańlatılıp kelip atır. házirge shekem kóplegen shet awıllarda ámel etilip kiyatırǵan toy hám merekelerde er adamlardan basqasha ótkeriluvchi reń-barang úrp-ádetler, ádetler soǵan mısal bolıp tabıladı.
Sonı atap ótiw kerek, hár qanday etikalıq qaǵıyda hám talaplar jámiyet tárepinen tán alıw etilip, jámiyetshilik pikirinde bekkemlengen haldaǵana umrboqiylik kásip etedi. Sol sebepten da etika jámiyetshilik pikiriniń hasası hám oǵan tikkeley baylanıslı social ań kórinisi bolıp tabıladı.
Hár qanday siyasiy sistema birinshi náwbette etika tiykarların ózgertiwge ıntıladı. házirgi kúndegi social munasábetler mazmunına bazar ekonomikası elementleriniń operativ kirip keliwi etikalıq qarawlar hám olardıń ańlatpası bolǵan jámiyetshilik pikiri mazmunında da úlken ózgerisler bolıwına alıp keliwi shubhasız bolıp tabıladı.
Ózbekstan húkimeti bazar ekonomikasına qádem qoyıwında ámelde súwret bolǵan “Shok usılı yohud total bazar” siyasatında jumıs tutmadi. Oyshıl Prezidentimizning aqılǵa say rahnomoligi nátiyjesinde bazar ekonomikasına evolyuciyalıq ótip barıw siyasatı mámleketimizde dáslepki márte júdá ullılıq menen qollanildiki, házirgi waqıtta bul tájiriybe arnawlı úyrenila baslandı.
Bul processda, áwele dástúriy etika sistemasına rahna solinmasligi, insaniy qádiriyatlar páseńlewine jol qo'ymasligiga, shaxs hám jámáát mápleri ortasında qáliplesken teń salmaqlılıq norması buzılmawına bólek áhmiyet berildi. “Etika,- dep aytıp ótdi Prezident I. Karimov,- bul áwele insap hám ádalat sezimi, iyman, hadallıq degeni. Áyyemgi babalarımız kámal insan haqqında pútkil bir ahloqiy talaplar kompleksin, zamanagóy tilde aytsak, shıǵısona etika kodeksin islep shıqqanlar. Kisi kewilinde haramnan jiyirkeniw, nopoklikka, ádalatsızlikka salıstırǵanda mawasasız kóterilis bolıwı kerek. Sonday adamǵana sózini saqlaydı, birovning haqiga qıyanat etpeydi, shın berilgen boladı, watanı, xalqi ushın jonini qurban etiwge de ózin reyimsizdi”1.
Bunday turmıs tárizin jámiyet etikası hám jámiyetshilik pikirigina basqarib turadı. Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Farobiy aytqanları sıyaqlı, “Mámleket xalqı uyańqa iye bolmaǵan táǵdirde húkimetke mútajlik payda boladı”2.
Jámiyetshilik pikiri jámiyet etikasınıń ańlatpası formasında kórinetuǵın bolǵanı sebepli, ol etikanıń ózi bolıp da tuyuladi. Fransuz alımı Berj bul haqqındada qızıqlı oy-pikirdi ortaǵa taslaydı : “Jámiyetshilik pikiri etikaqa júdá uqsap ketedi, sebebi hár ekewi de jámáátti húkim ótkerip basqaradi”3.
Jámiyetshilik pikiriniń jámáátti úlken isenim menen basqarıwına tiykarǵı sebep sonnan ibarat, ol kisiler arasındaǵı etikalıq munasábetler sistemasına tikkeley hám tikkeley bolmaǵan tásir kórsetedi. Etikalıq qarawlar bolsa adamlardıń kúndelik turmıs tárizi arqalı olardıń árman - oyi, maqsetlerine erisiw jolındaǵı gúres hám tartıslarda tuwıladı jáne bul xatti - háreketler mazmunıń jámiyetshilik pikiri tárepinen bahalana barıwı processinde qáliplesedi.
Etikalıq túsinikler adamlardıń ápiwayı -ádetiy turmıs formasında, kúndelik turmıs processinde quram tawıp, onıń ámeliy iskerligine tikkeley tásir kórsetedi.
Jámiyetshilik pikiri social sananıń arnawlı bir jaǵdayı retinde adamlardıń átirap -ortalıqqa munasábetine hám ámeliy iskerlik processlerine tikkeley tásir ótkeredi. Sol sebepten da etikalıq nızamlar el, xalıq nazdidan basqasha jaǵdaylarda ámel ete almaydı, yohud jámiyetshilik pikiri ásirler dawamında qáliplesken etikalıq negizlersiz hesh qanday tásir-qısıwqa iye bola almaydı. Zero, insan ótken zaman yadı, ruwxıy miyraslar hám qádiriyatlarsız, óz xalqiniń jeńis hám jeńiliwleriz tariyxıy keleshekten de juda bolıwı buljıtpastan bolıp tabıladı. Sol sebepten da hár qanday totalitar basqarma bárinen burın xalıqtıń ótken zamanı hám ótken zaman menen tikkeley baylanıslı bolǵan ahloqiy qarawlar negizin qo'porishga ıntıladı.
Sońǵı jıllarda ulıwma insanıylıq qádiriyatlar hám umumplanetar etika normalarini islep shıǵıwǵa bolǵan umtılıw-háreketler anaǵurlım quloch jazdı. Ulıwma insanıylıq etika principlerı mazmunınıń jámiyetshilik kózqarası, onıń jámáátlik bahası tiykarlarına qurılısı kerekligi búgingi kúnde, ásirese, aktual másele retinde kún rejimine shıǵarılıp atır. Atap aytqanda, Amerika alımı Archi Bam jáhán filosoflarınıń Xv konferensiyasında (kongressida) umumjoxon etika qaǵıydaların islep shıǵıw zárúriyatı pishib jetilgenligi hám de usı úlken ilajdıń tariyxıy processlerde qáliplesken hám sınaqtan ótken insaniy munasábetler, gumanistik principler tiykarındaǵana quram taptırıw kerekligin bólek uqtiradi. Onıń ushın bolsa planetamizning barlıq aǵzaları ushın ulıwma birden-bir etika qaǵıydaların tuzib beretuǵın komitet shólkemlestiriw zárúr ekenligin ortaǵa qoydı.
Umumjahon etikası tiykarların jaratıw ideyası eger búgingi kúnde hesh shubha oyatmasa-de, kóp jıllar dawamında usı social umtılıwǵa bir yoqlama jaqınlaw, jaqsınan illet, savobdan kemshilik izlew tendensiyasi húkim jıljıtıp keldi.
Tuwrısıda, xalıq aralıq etika qaǵıydaları kúsh yamasa qural quralı turmısqa engizilmeydi. Umuninsoniy principlerı negizine qurılıwshı bul etikalıq qaǵıydalar tek jámiyetshilik pikiri arqalıǵana basqarilada vanazorat etip barıladı.
Xulasa retinde tómendegilerdi bólek belgilep ótiwdi zárúr dep esaplaymiz.
1) etika jámiyetshilik pikirin oyanıw, qáliplesiw hám ámel qılıwdıń ajıralmas dáreklerinen sanalgan halda xalıq etikası pútinliginiń júzege keliwinde jámiyetshilik pikiri de zárúrli orın tutadı, bul eki social hádiyse hámme jaǵdaylarda bekkem baylanısda bshlib turadı, bir-birin toltırıp, boyitib baradı ;
2) jámiyetshilik pikiri óziniń qáliplesiw dárekleriniń úlesi, adamlardıń uyushqoqlik dárejesi, xalıqtıń sezimiy-emotsional potensialı, logikalıq -intellektuallıq múmkinshiliklerine, sonıń menen birge, milliy, ıqlımlıq, jergilikli hám regional shárt-shárayatlarına baylanıslı ;
3) etika hám jámiyetshilik pikiriniń óz-ara baylanıslılıq normama jámiettiiń sociallıq-ekonomikalıq formasıyasiga, jalpı rawajlanıw ushın saylanǵan rawajlanıw programmasına, logikalıq jónelisler ayriqshalıǵına, xalıq ruwxıylıqı hám milliy ayriqshalıqlar faktorlarına baylanıslı ;
4) sovet basqarıw princpıı dáwirinde “aldın ekonomika, keyin siyasat”aqidasining ámel etiwi, ekonomika, siyasat “aldın materiya keyin ong” degen materiallıqonchilik uranlarınıń ideologik tásirtazyiqi astında qáliplestirilganligini puqta esapqa alıw zárúr bolıp tabıladı. Ruwxıylıqtıń baslanǵıshlıǵı, ulıwma insanıylıq principler ústivorligini járiyalay otirip, azat jámiyet qurıwǵa kiriwgen Ózbekstanda tekǵana ekonomikalıq, bálki tereń ruwxıy bo'hronlar botqog'idan tabıs menen shigılıp atır ;
5) jámiyetshilik pikiri xalıq dástúr hám úrp-ádetlerine bekkem tayanadi hám olardıń jámiyet turmısında ámel etiwine múmkinshilik jaratadı. Zero, dástúrler qarawlardıń progressiv táreplerin áwladdan áwladqa jetkeziwshi zárúrli faktorı xalıqtıńo'ziga tán túsin saqlap qalıw vahimoyalash kriteryası bolıp tabıladı;
6 ) etika kategoriyasining arnawlı bir urıw, qáwim, el, xalıq-elat hám xalıq kólemlerinen xalıq aralıq kólemlerge ósip ótiwi, ulıwma insanıylıq principler negizindegi umumplanetar etikanıń quram tabıwında jámiyetshilik pikiri ayriqsha kópir wazıypasın oteydi. Áyne shaqta jámiyetshilik pikiriva etika jámiyette ulıwma mawasa hám dimaraning turaqlı ırǵaqın támiyinlew jolında óz-ara munasábetlikda, evolyuciyalıq rawajlanıw processindegi muwapıqlıqta rawaj tapa baradı, bir-birin toldıradı, bir-birine uyqas tárzde joqarı dárejede jetilistiriwedi.

Qısqasha juwmaqlar.

Házirgi dáwirde dúnya mámleketleri qatarında óz ornına iye bolıp baratırǵan hám de asıǵıslıq menen bazar munasábetlerine tartılıp, kúshli xuquqiy-mámleket hám puqaralıq jámiyetin ornatıwǵa umtılıp atırǵan Ózbekstan xalqınıń materiallıq rawajlanıwı zárúrli áhmiyetke iye esaplanadı. Xalqımız óziniń áyyemgi dástúrleri hám milliy qádiriyatlarına súyengen túrde, Dune mádeniyatı eń jaqsı ǵáziynelerinen payda kóriwshi bolıp keleshek áwladtı tárbiyalaw jumisına úlken áhmiyet berip atır. Bul orında ahloqiy qádiriyatlardan bolǵan dinning da úlesi úlken bolıp tabıladı. Mádeniyat, dinge sıyınıw hám ahloq sotsiologiyasi bul tarawda tiyisli juwmaqlar shıǵarıw hám zárúrli jónelislerdi belgilep alıwda teoriyalıq hám ámeliy jixatdan tiyisli wazıypasına iye esaplanadı.

Qadaǵalaw hám talqılaw ushın sorawlar.

1. Mádeniyat túsinigi jáne onıń túrlerin aytıp beriń?
2. Dúnya dinleri degende qaysı dinlerdi túsinesiz?
3. Islam dininiń Aziya halqlari mádeniyatında tutqan ornın anıqlama berń.
4. Ahloq sotsiologiyasining mazmunın ańlatpa beriń.

Ádebiyatlar.

1. «Ózbekstan Respublikasınıń Konstitusiyasi»- T.: «Ózbekstan», 2001.
2. Karimov I. A. «Ózbekstan : milliy ǵárezsizlik, ekonomika, siyasat, ideologiya». T. 1. T.: «Ózbekstan», 1996.
3. Karimov I. A. «Bizdan azat hám obod watan qalsin». T. 2. T.: «Ózbekstan», 1996.
4. Karimov I. A. «Azat hám obod watan, erkin hám faravon turmıs - sońı maqsetimiz». T. 8. T.: «Ózbekstan», 2000.
5. Karimov I. A. watanımızdıń paraxatshiliqti hám qawipsizligi óz kúsh-qudıretimizga, xalqımızdıń awızbirshilikligi hám bukilmas shıdamlılıǵıge baylanıslı. T.:”Ózbekstan”. 2004.
6. Karimov I. A. «vatan gúlleniwi ushın hár birewimiz juwapkermiz». T. 9. T.: «Ózbekstan», 2001.
7. Karimov I. A. Biziń bas maqsetimiz - jámiyeti demokratiyalastırıw hám jańalaw, mámleketti modernizasiya hám reformalaw bolıp tabıladı. T. «Ózbekstan», 2005.
8. Karimov I. A. Imperiya dáwirinde bizni ekinshi dárejeli adamlar dep esaplawar edi. T. «Ózbekstan». 2005.
9. Karimov I. A. “Ózbekstan xalqi xesh qashan, xesh kimga ǵárezli bolmaydı”, T. “Ózbekstan”. 2005.
10. Karimov I. A. Joqarı ruwxıylıq - jeńilmes kúsh. T.: “Ózbekstan”, 2008.
11. Karimov I. A. Tiykarǵı kriterya - turmıs haqıyqatın sáwlelendiriw bolıp tabıladı. T.: “Ózbekstan”, 2009.
12. Karimov I. A. Jáhán finanslıq -ekonomikalıq daǵdarısı, Ózbekstan sharayatında onı saplastırıwdıń ilajları hám jolları. T.: “Ózbekstan”, 2009.
13. Mullajonova M. M., Hoshimov T. Sotsiologiya páninen lekciyalar tekstleri. T.: TDIU, 2008, 42-75 betlar.
14. Dobrenkov v. I., Kravchenko A. I. Sotsialnaya antropologıya : Uchebnik.- M.: INFRA-M, 2008.- 688 s.
15. Dobrenkov v. I., Kravchenko A. I. Metodı sotsiologicheskogo issledovaniya: Uchebnik.- M.: INFRA-M, 2008.- 668 s. 2 ekz.
16. Isaev B. A. Sotsiologiya v sxemax i kommentariyax: Ucheb. Posob..- SPB.: Piter, 2008.- 224 s.
17. Kogda chelovek - problema: Chto delat?:[per. s angl. D. v. Kotelkina].- M.: Izd. “Omega-L”: SmartBook, 2008.- 131 s.
18. Kravchenko A. I. Sotsiologiya: Uchebnik dlya vuzov.- 11-e izd., - M.: Akademicheskiy Proekt, 2008.- 512 s.
19. Kravchenko A. I. Sotsiologiya v voprosax i otvetax: Ucheb. Posob.- M.: TK velbi, 2008.- 240 s.
20. Kravchenko A. I. Sotsiologiya: uchebnik.- M.: TK velbi, 2008.- 536 s.
21. Obshaya sotsiologiya: Ucheb. Posobie /Pod obsh. Red. Prof. A. G. Efendiyev.- M.: INFRA - M, 2008.- 654 s.
22. Sotsiologiya. Osnovq obo'ey teorii: uchebnik /otv. Red. G. v. Osipov, L. N. Moskvichev. 2-e izd., ispr. I dop.- M.: Norma, 2008.- 912 s. 3 ekz.
23. Sotsiologiya. Ekzamenasionnqe otvetq.- M.: “Otvet. 2008.- 40 s.

Internet materialları

1. Batigin G. S. “virtualnie soobshestva i kommunikasiya v sotsialniix naukax”. www. NIR ru/ socia / scipub.
2. Zdravomislova S. A., Temkina A. A.. sotsiologiya gendernix otnosheni i genderniy podxod v sotsiologii. Prometeus nsc. ru.
3. Leksii po sotsiologii. Sotsiologiya. Otraslevie sotsiologicheskie teorii. Ekonomiki, sem'i, goroda….. sociologu narod. ru.
4. Rossiyskaya Set Informasionnogo Obshestva - Sotsiologiya. Sotsiologiya. Obhaya sotsiologiya. www. Isn ruG' sociologu, shtml.
5. Sotsiologiya v ensiklopediyax. Sotsiologiya. Socionet narod. ru.
6. Ekonomicheskaya sotsiologiya. www. isras. ru. Jurnal. Ekonomicheskaya sotsiologiya.
7. Elektronnaya biblioteka - sotsiologiya, psixologiya i upravlenie. Soc. lib. ru
8. Sentr sotsiologicheskogo obrazovaniya.- sociologu RU-Novosti. www. sociologu. ru.
9. WW. edu. uz.
10. WWW. ziyo. edu. uz.
11. WWW. ec. edu. uz.
12. WWW.performance. edu. uz.
13. WWW.gov. uz.