Mazmuni I. Bap. Sóylew ósiriw teoriyası hám metodikası oqıw páni retinde

1.2.Balalar sóylewin ósiriwge tiyisli teoriyalıq jumıslar.
Respublika - mizda mektepge shekem tálim qashannan berli mámleket siyasatı dárejesine kóterilgen. Sol sebepli tálim sistemasınıń dáslepki buwınına tiyisli hár qanday mashqala mámleket kóleminde hal etińip atır. Atap aytqanda, mektepge shekem tálim sisteması tárbiyashileri búgingi kúnde balalar - ni mektepke tayarlawdıń bazalıq programması hám de tájiriybe-sınaq processinde joqarı bahalanǵan oqıw -metodikalıq materiallarǵa iye. Usı programmada balalardı fizikalıq rawajlandırıw, sóylew hám tafak- kurini qáliplestiriw, aylana menen tanıstırıw sıyaqlı túrli má- salalar qamtıp alınǵan.
Mektepge shekem jas daǵı balalar sóylewin rawajlandırıw metodı - kasini pán retinde qáliplestiriwge Ye. I. Tixeyeva, Ye. A. Flerina, O. I. Solovev, A. N. Govzdev hám basqalar úlken úles qosqanlar. Yelizavetta Ivanovna Tixeyeva (1866 -1944) talantli pedagog hám iri jámiyetlik ǵayratkeri edi. Ye. I. Tixeyeva úlgili insandı tárbiyalawǵa yar- dem beriw hám dáslepki jastan baslap tap ǵarrılıqqa shekem insandı hár tárepleme rawajlandırıwdı támiyinleytuǵın pedagogikalıq teoriyanı jaratıw ústinde islegen.
Ye. I. Tixeyeva óz pedagogikalıq iskerliginiń dáslepki jıllarında - jaq balalardı oqıtıwda ana tiliniń zárúrli áhmiyetke egaligiga itibarın qaratǵan. K. D. Ushinskiy táliymatı tiykarında revolyuciyaǵa shekem bolǵan dáwirdeyoq islep shıǵılǵan shańaraqta, mektepge shekem tálim muas- sasasida, mektepte balalarǵa ana tilin oqıtıw processinde olardıń sóylewin rawajlandırıw metodikası Ye. I. Tixeyevaning pedagogikalıq názeri- yasida oraylıq orın iyeleydi. 1913-jılda Ye. I. Tixeyevaning «Ana tili jáne onı rawajlandırıw jolları» atlı shıǵarması basılıp shıqtı. Tixeyeva sóylewdi rawajlandırıwdıń áhmiyeti, jolları hám qurallarına tiyisli zárúrli máselelerdi til mádeniyatın ulıwma rawajlandırıw, balalarda óz xal- qiga, watanına muhabbattı tárbiyalaw menen baylanıslılıqta úyrengen. Ye. I. Tixeyeva tildi úyretiwdi dáslepki balalıq sıyaqlınan baslaw zárúr, dep esaplaǵan, sebebi tuwrı sóylew kónlikpesi basqa kónlikpeler sin- gari shańaraqta asırıladı. Ye. I. Tixeyevaning pikrine qaraǵanda, Mektepge shekem tálim shólkemi balalardıń barlıq qábiletlerin rawajlantırǵan halda sóylewdi iyelewdiń júdá áhmiyetli hám zárúrli qábiletine itibardı qaratıwı dárkar : «Sebebi sóylewdi úzliksiz úyretiw, sóylew hám tildi metodikalıq rawajlandırıw mektepge shekem tálim shólkemindegi tárbiya jumıslarınıń tiykarın tashkil qilmog'i kerek».
Mektepge shekem tálim shólkeminiń Ye. I. Tixeyeva tárepinen alǵa surilgan tiykarǵı waziypası - balalardıń barlıq qábiletlerin, sonday-aq sóylewdi iyelew qábiletin jedel rawajlandırıw ushın shárt- sharayatlar jaratıwdan ibarat. Usı waqıtta sóylewdi úyretiw balalar bog'chasidagi pútkil tárbiya jumıslarınıń tiykarın tashkil qilmog'i zárúr.
Ekinshi wazıypa - balalar sóylewiniń forması, onıń kishkentay átirapdagilardan ózlestirip alatuǵın zatlar strukturası ústinde jumıs- lashidan ibarat.
Úshinshi wazıypası - balalar sóylewin rawajlandırıw wazıypasın tárbiya - chilar moynına júklegen halda pedagog Ye. I. Tixeyeva pikirine kóre, balalar sóylewin rawajlandırıwdıń eń jańa metodların ózlestiriwi, tekǵana metodikalıq usıllardı biliwi, bálki olardı balalar menen baylanıs sıyaqlında qollay alıwı da dárkar.
Ye. I. Tixeyeva óz metodikasında balalar sóylewin rawajlandırıwǵa tiyisli jumıslar mazmunın hám de sóylewdiń rawajlanıwı, awızsha sóylew rawajla - nishi júz beretuǵın iskerlik túrlerin anıqlaydı.
Shınıǵıwlar processinde bul iskerlik túrlerin jolǵa qoyıwda Tixeyeva tiykarǵı itibardı sózlikti bayıtıw hám tuwri sóylewdi rawajlan- tirishga qaratıw kerekligin kórsetedi. Ol kórgezbeviylik hám kuza- tishni bala sóylewin rawajlandırıw hasası dep esaplaydı. Ye. I. Tixeyeva tárepinen ekskursiyalarni ótkeriw metodikası islep shıǵılǵan, ekskursiyalami bunday shólkemlestiriw, onıń pikrine qaraǵanda, balalami be- qural tábiyaatqa oshno etedi, olarǵa janlı bolmıstı olardıń tábiy mu- nosabatlari menen birgelikte tanıstıradı.
Ye. I. Tixeyeva sóylewdi rawajlandırıw shınıǵıwlarına salıstırǵanda qóyatuǵın tiykarǵı talapları qatarında balalar qızıǵıwshılıqları hám tájiriybeleri, olardı janlı ótkeriw, háreketleniw hám sınap kóriw múmkinshilikleri menen baylanısın alǵa suradi.
Óz dáwirdiń ilimiy jetiskenlikleri sheńberinde Ye. I. Tixeyeva tómendegi- larni islep shıqqan :
balalardı mektepte tálim alıwǵa tayarlawshı uyushtiril- gan programmalıq shınıǵıwlardı ótkeriw metodikası ;
mektepge shekem jas daǵı balalar sóylewin, pikirlewin rawajlandırıw ;
original didaktik material sisteması hám odan mektepge shekem tálim shólkeminde paydalanıw metodikası.
Dıqqat penen islep shıǵılǵan sóylewdi rawajlandırıw metodikası mektepge shekem tárbiya teoriyası hám ámeliyatına qosılǵan úlken úles bolıp, ol búgingi kúnde de óz áhmiyetin joǵatpaǵan. Ye. I. Tixeyeva tárepinen jaratılǵan «Mektepge shekem jas daǵı bala sóylewin rawajlandırıw» atlı kitapı basılıp shıqtı, usı dóretpe mektepge shekem tálim shólkeminde balalarǵa ana tilin oqıtıwǵa tiyisli jumıs- larni shólkemlestiriw processinde úlken áhmiyetke iye boldı.
«Mektepge shekem jas daǵı bala sóylewin rawajlandırıw» kitabında aytılǵan ámeliy usınıslar tálim mákemelerinde házirgi kún- ge shekem qollanıp kelinip atır. Yevgeniya Aleksandrovna Flerina (1889 -1952) mektepge shekem tárbiya salasındaǵı birinshi pedagogika pánleri doktorı bolıp, ol sóylewdi rawajlandırıw metodikasın islep shıǵıwǵa úlken úles qosqan.
Ye. A. Flerina ulıwma estetik tárbiyanıń strukturalıq bólegi retinde kórkem oqıw máseleleri menen shuǵıllanǵan.
Balalar menen islew hám oqıtıwshılıq boyınsha óz tájiriybelerin Ye. A. Flerina «Mektepge shekem tárbiya mákemelerinde janlı sóz» atlı mektepge shekem tárbiya baǵdarı daǵı bilim orınları hám institutlar ushın birinshi oqıw qollanbasında sáwlelendirgen. Bul qóllanbanıń tiykarǵı bólimleri awızsha sóylew, sáwbet, kórkem oqıw hám balalarǵa gúrriń etip beriw hám de balalardıń ózleri gúrriń etip beriwlerine arnalǵan. Ásirese, Ye. A. Flerinaning shıǵarmaǵa kórkem óner shıǵarması retinde úlken itibar bergeni, kórkem tekstti oqıwshına jetkiziwdiń túrli usılların, atap aytqanda o'qilgan dóretpe boyınsha sáwbet ótkeriw usu- lini islep shıqqanlıǵı júdá qımbatlı bolıp tabıladı. Ilimiy hám ámeliy xızmetkerler- dıń anıq maqsetti gózlegen halda az-azdanlıq menen alıp barǵan jumısları nátiyjesinde mektepge shekem tálim mákemelerinde ana tilin oqıtıw sisteması qáliplesti. Tárbiyashiler ushın ana tiline tiyisli qóllanbalar, tálim mákemelerindegi eń jaqsı jumıs tájiriybeleri haqqında maqalalar jıynaqları úzliksiz túrde baspadan shıǵarila baslandı. 1956 -jılı mektepge shekem tárbiya baǵdarı daǵı pedagogika bilim orınları ushın birinshi ret «Balalar bog'chasida sóylewdi rawajlandırıw hám ana tilin oqıtıw» atlı oqıw qollanbası dúnya júzin kórdi. Usı qóllanba avtorı O. I. Soloveva edi. 50-60 -jıllarda sóylewdi rawajlandırıw metodikasında jańa bólim - grammatik tuwrı sóylewdi formalan- tirishga úlken itibar berila baslandı. Bul máseleni jaqtılandıriwge professor A. N. Gvozdev úlken úles qosdı, ol óziniń «Balalar sóylewdi úyreniw máseleleri» atlı kitabında (1961) balalardıń dáslepki jastan baslap grammatik dúzılıwdı ózlestirip alıwlarınıń nizamlıq - larini ashıp bergen. Ye. A. Flerina «maktabgacha jas daǵı balalardı oqıtıw mashqalasın tar dárejede sheshiw»dıń qáwipliligi haqqında eskertgen, mektepge shekem jas daǵı balanı oqıtıwdıń ayriqsha - ligini aytıp ótken: «Balalar tikkeley turmıs menen baylanıske kirisiw jolı menen, qatarlasları hám úlkenler mısalında hám de shınıǵıwlar hám arnawlı shınıǵıwlarda tárbiyashiniń kórsetip ótiwi arqalı oqıp úyrenedilar». Ol óziniń tárbiya sistemasında kórkem ónerge hám odan hár túrlı iskerlik túrlerinde, sonday-aq kórkem-sóylewiy iskerlikte bala múmkinshiligi- yatlarini rawajlandırıw ushın paydalanıwǵa tiykarǵı orındı bergen. A. PUsova mektepge shekem tálim mákemelerinde oqıtıwdıń ulıwma teoriyasın islep shıqqanı halda ol jaǵdayda ana tilin oqıtıwǵa bólek orın bergen. Onıń pikrine qaraǵanda, tálim procesiniń ózi tuwrı sóylewiy rawajlanıw kepilligi bolıp xızmet etedi, sebebi «bolalarning sóylewiy rawajlanıwına sonday sapalami kiritediki, olar ádetde, ápiwayı sha- roitlarda hálsiz rawajlanadilar». Tálim sóylew rawajlanıwı nizamlıqları tuwrı esapqa alınǵan táǵdirde ol barlıq balalar sóylewiniń maqul túsetuǵın dárejede rawajlantirilishini támiyinleydi, esaplaydı A. PUsova. Ol bo- lalarning ǵárezsiz túrde iyelep alıwları qıyın bolǵan gúrriń etip beriw qábiletin qáliplestiriwge bólek áhmiyet bergen. A. P. Usova ana tili boyınsha programmanı ózlestiriw ushın barlıq bo- lalar menen shınıǵıw ótkeriw kerek, dep esaplaǵan. Usı waqıtta ol shınıǵıw ótkeriw metodikasın islep shıǵıw ushın da kóp islerdi ámelge asırǵan.
Izertlewshilerdińdiń tiykarǵı itibarı sóylewiy shınıǵıwlar mazmu- ni hám metodikasına qaratildi, bul az-azdan Ye. A. Flerina eskert- gan «nutqni úyretiw» túsiniginiń torayishiga, ámeliyatda bolsa - sóylewdi rawajlandırıwǵa tiyisli arnawlı shınıǵıwlar áhmiyetiniń asıwına alıp keldi. 60 -70-jıllarda balalar sóylewin rawajlandırıw má- salalarini úyreniw jumısları aktivlesdi.
Házirgi waqıtta balalardıń joqarı dárejede intellektual hám sóylewiy rawaj - lanishini, olardıń til qábiletleri qáliplesiwin támiyinlew imkaniyatın beretuǵın balalar oqıwın shólkemlestiriwdiń maqul túsetuǵın formasın qıdırıw jumısları alıp barilnoqda. Teoriyalıq hám ámeliy izertlewlerde bunday oqıwdıń mazmunı hám formaları haqqındaǵı máseleler sheshiledi.
Sonısı dıqqatqa iyeki, M. Sh. Elshiova, N. Ol. Bikboyeva, A. G. Grigoryans, R. M. Ílayıqova, F. R. Ílayıqova, G. X. Jumasheva,
S. G'oziyeva sıyaqlı bir gruppa ilimpazlar tárepinen bazalıq ulıwma bilim beriw programmasınan nátiyjeli paydalanıw maydanınan metodikalıq usınıslar da islep shıǵılǵan.
Sóylew hám tildiń áhmiyeti. Bala ómiriniń barlıq kórinislerinde til rawajlanıwınıń áhmiyetin asırıw qıyınshılıqlı. Turmıslıq uqıplıı - yat gilti retinde baylanıs hám tildiń tiykarǵı roli haqqında isenimli dálil- lar keltiriw múmkin. Rásmiy tálim hám mektep ómiriniń dáslepki jıllarında tásirli verbal hám noverbal baylanısqa tiykarlanǵan til uqıpı úyreniw hám rawajlanıwǵa jay bolǵan. Til hám basqa zárúrli qo- biliyatlarning ósiwi oqıwǵa tayarlıq, sawatlılıq hám esap - kitaptı óz ishine alǵan. Bunnan tısqarı, házir baylanıs hám til rawajlandiriwdiń qıyınchiligi pútkil ómir tásiriniń dálili bolıp tabıladı. Til uqıpı muvaffaqi- yatli tálimdiń eń jaqsı boljawshısı : baslanǵısh mekteptiń dáslepki 2 jılında tildiń rawajlanıwı balanıń xarakteristikasın aldın - den aytıp beredi. Kerisinshe bolsa til úyreniw degi qıyınshılıqlar oqıw áwmetsizligi menen baylanıslı : sóylewi hám tilinde mashqalası bar bo- lalar mektepke dáslepki qádem qoyǵanda eń úlken qıyınshılıqlar olardıń sawat shıǵarıwı menen baylanıslı. Tili jaqsı rawajlanbaǵan balalarda 5 jasda 7 jasdagiga salıstırǵanda áwmetsiz tálim múmkinshiligı úlken boladı (Edited by Mary Rafferty «A brief review of approaches tap oral language development» USA 2014 y.)


II. Bap. Mektepge shekem tálim normallıq hújjetleri tiykarında balalardı tárbiyalaw
Inson, uning har tomonlama uyg‘un kamol topishi, farovon- ligi, shaxs manfaatlarini ro‘yobga chiqarish sharoitlarini va ta’sirchan mexanizmlarini yaratish, eskirgan tafakkur va ijtimoiy xulq-atvorning andozalarini o‘zgartirish respublikada amalga oshirilayotgan islohot- larning asosiy maqsadi va harakatlantiruvchi kuchidir. Xalqning boy intellektual merosi va umumbashariy kadriyatlar asosida, zamonaviy madaniyat, iqtisodiyot, fan-texnika va texnologiyalarning yutuqlari asosida kadrlar tayyorlashning mukammal tizimini shakllantirish O‘zbekiston taraqqiyotining muhim shartidir.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturi «Ta’lim to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq holda tayyorlan- gan dastur kadrlar tayyorlash milliy modelini ro‘yobga chiqa- rishni, har tomonlama kamol topgan, jamiyatda turmushga mos- lashgan, ta’lim va kasb-hunar dasturini ongli ravishda tanlash va keyinchalik puxta o‘zlashtirish uchun ijtimoiy-siyosiy, huquqiy, psixologik-pedagogik va boshqa tarzdagi sharoitlarni yaratishni, jamiyat, davlat va oila oldida o‘z javobgarligini his etadigan fuqa- rolar tarbiyalashni nazarda tutadi.
Maktabgacha ta’lim bola sog‘lom, har tomonlama kamol topib shakllanishni ta’minlaydi, unda o‘qishga intilish hissini uyg‘otadi, uni muntazam ta’lim olishga tayyorlydi. Maktabgacha ta’limning maqsad va vazifalarini ruyobga chiqarishda mahallalar, jamoat va xayriya tashkilotlari, xalqaro fondlar faol ishtirok etadi.
Mektepge shekem tálimdi rawajlandırıw ushın tómendegilami ámelge asırıw kerek boladı :

• 
  maman tárbiyashi hám pedagog kadrlardı ústin turatuǵın túrde tayarlaw ;
  
• 
  mektepge shekem tálimdiń nátiyjeli psixologiyalıq -pedagogikalıq us- lublarini izlew hám engiziw;
  
• 
  balalardı mektepke shańaraqta tárbiyalawdı shólkemlestirilgen, psixologiyalıq, pedagogikalıq hám stilistik tárepten támiyinlew;
  
• 
  zamanagóy oqıw -stilistik qóllanbalar, texnikalıq qurallar, oyınshıqlar hám oyınlar jaratıw hám de olardı islep shıǵarıw ;
  
• 
  mektepge shekem jas daǵı balalardı xalıqtıń bay materiallıq -tari- xiy miyrasları hám ulıwmadunyalıq qádiriyatlar tiykarında ruwxıy -etikalıq tárepten tárbiyalaw ushın shárt-shárayatlar jaratıw ;
  
• 
  mektepge shekem tálim mákemeleriniń hár túrlı túrleri ushın túrli usıllar daǵı programmalardı tańlap alıw, mektepge shekem tárbiyanıń barlıq máseleleri boyınsha maman konsultatsiya xızmeti kórsetiw múmkinshiligin jaratıw ;
  
• 
  mektepge shekem tárbiya hám salamatlandırıw mákemeleri tarmaǵın qollap-quwatlaw hám rawajlandırıw mexanizmin islep shıǵıw sıyaqlı wazıypalardı maqset etip qóyadı.
  

Sonıń menen birge, Ózbekstan Respublikasında mektepge shekem tálim tuwrısındaǵı Qaǵıydada mektepge shekem tálimge bólek pát be- rilib, mektepge shekem tálim úzliksiz tálim sistemasınıń baslanǵısh túri esaplanadı hám de Ózbekstan Respublikasınıń «Tálim tuwrısında»gi Nızamı, Kadrlar tayarlaw milliy programması talapları tiykarında shólkemlestiriledi.
Mektepge shekem tálim, bala 6 -7 jasqa yetguncha shańaraqta hám de mámleket hám mámleketlik emes, mámleketke qarawlı bolmaǵan mektepge shekem tálim mákemelerinde ámelge asıriladı.
Mektepge shekem tálimdiń tiykarǵı wazıypaları tómendegiler dep bel- gilanadi:

• 
  balalardı xalıqtıń bay milliy, materiallıq tariyxıy miyrasları hám ulıwmadunyalıq qádiriyatlar tiykarında intellektual hám ruwxıy -etikalıq tárep- den tárbiyalaw ;
  
• 
  balalarda milliy namıs, patriotlıq sezimlerin qáliplestiriw;
  
• 
  mektepge shekem jas daǵı balalarda bilim alıw zárúriyatın, oqıwǵa umtılıw meyillerin qáliplestirip, olardı úzliksiz túrdegi tálim procesine tayarlaw ;
  
• 
  balalaming oylawın rawajlandırıw, óziniń pikirin mus- taqil hám erkin ańlatıw ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw;
  
• 
  balalaming fizikalıq hám psixik sog'ligini támiyinlew sıyaqlılardı óz aldına maqset etip belgileydi.
  

Mektepge shekem tálim mákemeleriniń yasli hám mektepge shekem tálim jasındaǵı balalar gruppalarına birdey jas daǵı, sonıń menen birge, túrli jas daǵı balalar qabıl etiliwi múmkin.
Gruppalar daǵı balalar sanı tómendegishe belgilenedi:
1 jastan 2 jasqa shekem - 10.
2 jastan 3 jasqa shekem - 15.
3 jastan 6 -7 jasqa shekem - 20 ta.
Túrli jas daǵı gruppalarda 15.
Mektepge shekem tálim mákemeleri aymaqların demografik, ijti- moiy-ekonomikalıq hám basqa qásiyetlerin esapqa alǵan halda shólkemlestiriledi, Mektepge shekem tálim mákemelerin shólkemlestiriw hám tamamlaw nızamǵa muwapıq túrde ámelge asıriladı.
Mektepge shekem tálim mákemeleri olardıń baǵdarlarına kóre tómendegi túrlerge bólinedi:

• 
  Balalar yaslisi, balalar bog'chasi, balalar yasli bog'chasi, shańaraq balalar bog'chasi (da ǵárezsiz shólkem retinde, de filial retinde);
  
• 
  bog'cha mektep shólkemi;
  
• 
  tárbiyalaniwshilerdiń bir yamasa bir neshe ústin turatuǵın jónelislerde rawajlantiradigan (til úyreniw, kórkem estetik, sport hám basqa jónelisler boyınsha ) mektepge shekem tálim shólkemi;
  
• 
  tárbiyalaniwshilerdiń fizikalıq hám psixik rawajlanıwındaǵı kemshiliklerdi saplastırıwdı ústin turatuǵın túrde ámelge asırıwshı arnawlı mektepge shekem tálim shólkemi;
  
• 
  sanitariya -gigiyena, profilaktika hám salamatlandırıw tad- birleri hám emlewleri ústin turatuǵın túrde ámelge asırilatuǵın sawlastırıwshı mektepge shekem tálim shólkemi;
  
• 
  aralas túrdegi mektepge shekem tálim shólkemi.
  

Mektepge shekem tálim shólkemi túrleri ata-analar tárepinen tán- lanadi. Mektepge shekem tálim shólkemine balalardı qabıllaw tar- tibi, olardı bir shólkemnen ekinshisine kóshiriw, shólkemnen shıǵarıw mámleket mákemelerinde Xalıq tálimi ministrligi tárepinen bel- gilangan tártipte, mámleketke qarawlı bolmaǵan mektepge shekem tálim mákemelerinde bolsa, shólkemdiń Ustavi menen belgilenedi.
Intellektual hám fizikalıq rawajlanıwda kemshilikleri ámeldegi bolǵan balalar ushın arnawlı mektepge shekem tálim mákemeleri yamasa gruppa - lar shólkemlestiriw de mektepge shekem tálim shólkemi tuwrısındaǵı ni- zomda kórsetip ótilgen.
Hár bir tarawda bolǵanı sıyaqlı, mektepge shekem tálim sistemasında da mektepge shekem tálim mákemelerine tiyisli maǵlıwmatqa, kásip tay- yorgarligiga hám de joqarı etikalıq pazıyletlerge iye bolǵan shaxslar pedagogikalıq iskerlik menen shuǵıllanıw huqıqına iye esaplanadılar.
Tálimdi basqarıw boyınsha kepilligi mámleket shólkemleri tárepinen pedagogikalıq kadrlardı tayarlaw, qayta tayarlaw hám olardıń ilmiy tájriybe- sini asırıw, kásip sapasın básekige shıdamlılıq dárejede saqlap turıw támiyinlenedi.
Mektepge shekem tálim mákemeleri pedagogikalıq kadrlardıń oqıw pedagogikalıq wazıypası mektepge shekem tálim shólkemi túrine mámleket dane- erinlerinen kelip shıqqan halda Xalıq tálimi ministrligi tárepinen bel- gilanadi. Aldıńǵı pedagogikalıq hám informaciya texnologiyalardı, qánigeler tárepinen usınıs etilgen jańa programmalar, metodikalıq qóllanbalar, di- daktik materiallardı engiziw ushın shárt-shárayatlardı támiyinleydi.
Pedagogikalıq kadrlardıń óz-ara munasábetleri sheriklik, de- mokratiya, húrmet, shaxstıń óz salawatın biliwdi tán alıw etiw pedagogikası tiykarında qurıladı.
Ózbekstan Respublikası tálim sistemasınıń birinshi - mektepge shekem tálim rawajlandiriwdiń zamanagóy basqıshı qatar ózgerisler menen xarakterlenedi: mektepge shekem tálim ashıq túrdegi tálim shólkemi si- fatida qáliplesti; mektepge shekem tálim mákemeleriniń eń zárúrli funksiyası balalardıń turmıslıq iskerligin qorǵaw hám salo- matligini bekkemlew; tárbiyalaniwshilerdi mektep tálimine mu- vafaqqiyatli tayarlaw hám basqalar. Sonıń menen birge, búgingi kúnde Res- publikamizda túrme-túr (yasli, balalar bog'chasi, balalar bog'chasi- baslanǵısh mektep, mámleketke qarawlı hám jeke) túrdegi mektep- ge shekem tálim mákemeleri de xızmet kórsetip atır.
1997-jılda YUNESKO sheshimine kóre mektepge shekem tálimdiń teoriyalıq tiykarların qayta kórip shıǵıw zárúriyatı menen tiykarlanǵan «maktabgacha tálim» termini qabıllandı. Áne sonday tiykardan kelip shıqqan halda 2011-jılda Respublikamızda mektepge shekem tálim rawajlandiriwdiń tiykarǵı baǵdarları, maqset hám wazıypaları, principlerıni óz ishine alǵan «Mektepge shekem tálim Konsepsiyasi» islep shıǵıldı.
Ózbekstan Respublikasınıń «Mektepge shekem tálim Konsepsiyasi» úsh basqıshda ámelge asıriladı :
I basqısh - nızamshılıq iskerligine tiyisli- 2012-2014-jıllar.
II basqısh - shólkemlestirilgen-ámeliy - 2015-2017-jıllar.
ITT basqısh - juwmaqlawshı - 2018-2020 -jıllar.
«Mektepge shekem tálim Konsepsiyasi» mektepge shekem tálim máselesi bólek kórsetip otilgen Ózbekstan Respublikası Konstitusiyası, Ózbekstan Respublikasınıń «Tálim tuwrısında»gi Nızamı, Kadr - lar tayarlaw Milliy programması hám basqa normativ-huqıqıy hújjetler tiykarında islep shıǵılǵan bolıp, ol jaǵdayda respublikamızda mektepge shekem tálimdi rawajlandırıwdıń zamanagóy baǵdarları óz sawleleniwin tapqan.
Usı konsepsiya besew bólimdi óz ishine alǵan bolıp, kirisiw (preambula), tiykarǵı bólim (koncepciyanıń tiykarǵı mazmunı ), mektepge shekem tálim sistemasınıń dúzilisi, mektepge shekem tálim shólkemla- rining programmalıq -metodikalıq támiynatı, mektepge shekem tálimde pedagogikalıq texnologiyalardı qollanıw etiw máseleleri kórsetip berilgen.
«Mektepge shekem tálim Konsepsiyasi»dıń bas ideyasın shaxsqa jóneltirilgen tálimdi ámelge asırıw shólkemlesken. Áne sol tiykardan kelip shıqqan halda mektepge shekem tálimde tálim-tárbiya isle- rini shólkemlestiriwge tiyisli zamanagóy jantasıwlar retinde social - pedagogikalıq, gnoseologik (biliwge tiyisli), psixologiyalıq, akmeologik sıyaqlılarǵa bólek itibar qaratıw, olardan pútin tárzde paydalanıw aytılǵan.
Sonıń menen birge, koncepciyada mektepge shekem tálimdiń tiykarǵı eki - didaktik hám metodikalıq modelleriniń mánisi de tereń hám ye- tarlicha kórsetip berilgen. Hár eki model de shaxsqa jóneltirilgen tálim texnologiyaları noqatyi názerinen tiykarlab berilgen bolıp, olar- dıń tiykarǵı principlerı, tálim quralları, basqıshları hám de pedagog hám balalardıń óz-ara háreketi túrleri anıq kórsetip berilgen.
Koncepciyanıń úshinshi - «Mektepge shekem tálimdiń dúzilisi» bóliminde mektepge shekem tálim mákemeleriniń túrleri, siyasiy gruppa - lashtirilgan jantasıw tiykarında mektepge shekem tálim mákemeleri- de gruppalardı qáliplestiriw, olardı zárúr úskeneler menen támiyinlew, usı tálim mákemelerinde social hám psixologiyalıq xızmetti jolǵa qoyıw, mektepge shekem tálim mákemeleri ushın tárbiya - chilar tayarlaw sisteması, mektepge shekem tálim shólkemi xızmetkerla- rini qayta tayarlaw hám mamanlıǵın asırıw máselelerine bólek itibar qaratılǵan.
Koncepciyada mektepge shekem tálim mákemelerinde tiykarǵı itibar qaratılıwı kerek bolǵan gruppalardı shólkemlestiriwdiń siyasiy gruppalashtiril- gan jantasıwǵa tiykarlanǵan tómendegi maqul túsetuǵın variantı usınıs etil- gan. Oǵan kóre túrli jas daǵı tárbiyalaniwshilerden shólkemlesken gruppada - 10 -12 bala, dáslepki jas toparında - 6 -8 bala, úsh jastan bes jasqa deyingi balalar toparında - 8-10 bala, bes jastan altı jasqa deyingi balalar toparında - 10 -12 bala qamtıp alınıwı maqsetke muwapıq.
Sonıń menen birge, koncepciyada aytıp ótilgeni sıyaqlı, mektepge shekem tálim mákemelerin zat -buyımlar menen úskenelewde milliy-etnik, materiallıq hám ruwxıy qádiriyatlar muwapıqlıǵına erisiw kerek. Sebebi áyne mektepge shekem tálim jasından baslap balada ruwxıy -axlo- qıy tús qáliplese barıp, onıń hár tárepleme uyqas rawajlani- shiga tiykar tamaqtası qóyıladı.
Mektepge shekem tálim mákemelerinde psixologiyalıq jáne social xiz- tekstiń birge alıp barılıwı tárbiya natiyjeliligin támiyinlewge xızmet etedi. Psixologiyalıq xızmet balanıń hár tárepleme, psixik hám jeke rawajlanıwına múmkinshilik bersa, social xızmet bolsa balanıń sot- sium (tálim shólkemi, shańaraq hám máhelle) dagi tárbiyası, rawajlanıwı hám tolıq sociallashuvini támiyinlewge tiyisli shárt-shárayatlar jaratadı.
«Mektepge shekem tálim Konsepsiyasi»de belgilep berilgen taǵı bir zárúrli wazıypa mektepge shekem tálim mákemeleriniń programmalıq -meto- dik támiynatın jetilistiriw bolıp tabıladı. Jaratılıwı kerek bolǵan das- turiy-metodikalıq kompleks mektepge shekem tálimge qóyılıp atırǵan talaplar, balalar menen islew, ulami rawajlandırıwdıń tiykarǵı baǵdarların ámelge asırıwdı támiyinlewi zárúr. Usı kompleksde tárbiyashiler hám mektepge shekem bilimlendiriw tarawında iskerlik jurgiziwshi basqa mutaxas- sislar ushın jańa áwlad sabaqlıq hám oqıw qóllanbaları orın egal- lashi kerek. Álbette, bul iygilikli islerdi tálim-tárbiyanıń birinshi buwını bolǵan shańaraq, mektepge shekem tálim shólkeminen aparıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı dep kórsetip ótilgen. Sonday eken, biz birinshi náwbette mektepge shekem tálim sistemasına itibar beriwimiz, olardı jetik maman qánigeler menen bayıtıwımız zárúr bolıp tabıladı. Tárbiyala - nayotgan balalardı hár tárepleme bilimli ádep-etikalı etip tarbi- jalaw biziń joqarı maqsetimiz bolıp tabıladı.


2.1.Mektepge shekem jasdaǵı balalar sóylewin rawajlandırıwdıń ilimiy-pedagogikalıq shárt-shárayatları.
Tálim sistemasındaǵı reformalar hám mámleket tili tuwrısındaǵı nızam balalar sóylewin qáliplestiriw, xusu- san, mektepge shekem úlken jas daǵı balalar sóylewin ósiriw metodikası hám ámeliyatında ózgerisler bolıwın talap etedi. Bul ózgerisler normativ oqıw -metodikalıq ádebiyatlarda arnawlı bir dárejede óz sawleleniwin tapqan. Lekin, olarǵa házirgi talaplar noqatyi názerinen sın kózqarastan qaptal - doshmoq talap etiledi.
Metodist ilimpazlardıń kóbisi balalar bog'chalarida balalar - dıń sóylewin ósiriw shártlerin tuwrı aytıp otediler. Usı avtor - larning pikrine qaraǵanda, sóylew mádeniyatınıń kemshilikleri bala ózligine unamsız tásir kórsetedi. Atap aytqanda, bala qatarlasları menen baylanısde turpayı, adamovi, quntsiz bolıp qaladı. Bunnan tısqarı, bunday bala - de aylananı úyreniwge bolǵan qızıǵıwshılıq pasayadi, keyinirek bolsa mektepte sabaqlardı ózlestira almaslikka sebep boladı.
Daǵaza etilgen izertlew jumısların ulıwmalastırıp úyrengen halda olardıń kóbisinde mektepge shekem jas daǵı balalarda sóylew madani- yatini qáliplestiriwge tiyisli wazıypalardı sheshiwge salıstırǵanda tómendegi- cha birden-bir jantasıw zárúriyatın anıqladik:

• 
  dawıslardı tuwrı aytıwdı qáliplestiriw (balada áwele sóylew esitiw qáliplesedi, aytılıwdı ol keyin iyeleydi);
  
• 
  anıq aytılıw payda etiw (sóz hám sóz birikpelerin dana -dana hám de anıq aytıw );
  
• 
  sózdi aytılıw etkende pátni tuwrı qoyıw ústinde islew;
  
• 
  sóylewdiń orfoepik tárepten tuwrılıǵı ústinde islew (bul namu- sortıy kórkem ádebiyatqa baylanıslı aytılıw qaǵıydalarınıń jámi);
  
• 
  sóylew pátin rawajlandırıw ;
  
• 
  sóylewdiń ańlatpaliligini qáliplestiriw (sóylewdiń tábiy, erkin, yaǵnıy sóylewdiń sanalı ańlatılıwı );
  
• 
  sóylewiy baylanıs kónlikpelerin tárbiyalaw ;
  
• 
  sóylewiy esitiw kónlikpelerin qáliplestiriw;
  
• 
  sóylew'iy dem alıwdı qáliplestiriw;
  
• 
  óz pikirin erkin hám izbe-iz bayanlaw mamanlıǵın qáliplestiriw.
  

Mektepge shekem jas daǵı balalarda sóylewiy baylanıstı tárbiyalawda tar- biyachi hám ata-analardıń roli benihoya úlken bolıp tabıladı.
Balalar sóylewi ústinde islew processinde:

1. 
   qatarlasları menen sáwbette sıpayı bóliwlerine;
   
2. 
   tábiy sesler uyǵınlıǵında sóylewlerine;
   
3. 
   sóylewgende sáwbetlesiniń júzine qaray turıwlarına ;
   
4. 
   qolın asıqpay-albıramay jaǵdayda tutıp turıwına itibar bermek zárúr.
   

Bilgenimizdey, til menen oylaw ortasında ajıralmas baylanıs ámeldegi,
olar bir-birisiz yashamaydı.
Derekler analizi sonı tastıyıqlaydıki, mektepge shekem úlken jas daǵı balalardıń sóz baylıǵın rejeli, tárzde izbe-iz keńeytirip barıw zárúr.
Balalar sóylewin tuwrı rawajlandırıw ushın :

• 
  sóylew ósiriwge tiyisli aylana obiektlerin aldınan ajıratıw hám olar menen tanıstırıw;
  
• 
  balalardıń eslep qalıwı hám tuwrı aytılıw etiwi, sóylewgende tez-tez paydalanıwı, áhmiyetin túsiniwi, zárúr bolǵan sózlerdiń shamalıq dizimin dúziw kerek. Mektepge shekem úlken jas daǵı balalardıń aktiv sózligin bayıtıwda olardı aylana menen tanıstırıw zárúrli qural esaplanadi, izertlewshi A. M. Barodich sonday dep jazadı : «Balalardı bolmıs menen tanıstırıwdıń eki jolı bar»:
  

1. 
   Sezimiy organlar menen sırtqı álemdi tikkeley aqıl etiw - balalar predmetlerdi gúzetediler, ustap kórediler, esitediler, tatib kórediler, ol menen háreket etediler;
   
2. 
   balalar aylanadaǵılar haqqında tikkeley maǵlıwmat ala - dilar; tárbiyashi miynet adamları tuwrısında, tábiyaat menen baylanıslı turmıs haqqında sóylep beredi, balalar kuzatgan hádiyselami túsintira- di, kitap oqıb beredi, súwretler, diafilmlar, kinofilmlar kórsetip beredi.
   

Tap mine sol usınıslar mektepge shekem jas daǵı balalar bilip alatuǵın aylana obiektlerin klassifikaciyalaw ushın tiykar retinde qa- bul etiliwi múmkin. Usınıń menen birge, balalarda aktiv hám passiv sózlik baylıǵı az-azdan artıp baradı, sóylew rawajlanadı.
Mektepge shekem jas daǵı bala esitetuǵın, mánisin túsinetuǵın, eslab qalatuǵın hám de qollaytuǵın sózlerdi az-azdan aylana menen tanısıw processinde ata-anaları, qatarlasları informaciyaları arqalı, sonıń menen birge, óziniń onsha kóp bolmaǵan sóz rezervine súyene otirip bilip aladı. Bala ósip baradı, onıń mútajlikleri ko'payadi, jańa iyis- taklari, qızıǵıwshılıqları payda boladı.
Biraq tárbiyanıń intellektual, etikalıq, miynet hám basqa túrleri bir má- romda (balanıń jasına muwapıq ) ámelge asıwı ushın mektepge shekem jas daǵı balalar sózligindegi sózler muǵdarı ústinde jetkiliklishe oylap ko'rilmaydi. Ókiniw menen aytamız, bul máselege izertlewshilerdiń tárepinen de tiyisli dárejede itibar berilmaydi. Bilimlendiriwge tiyisli-tárbiyalıq tárep- den asa aktual bolǵan bul mashqala teoriyalıq -metodologik hám metodikalıq tárepten izertlew etilmegen hám islenbegen.
Házirgi dáwir izertlewshilerdińi mektepge shekem jas daǵı balalar ushın (sonday-aq, sóylewdi rawajlandırıw boyınsha da ) úlgili aktiv hám passiv sózler sózligin (hesh bolmaǵanda shamalıq ) dúziwleri de kún tártibindegi aktual másele bolıp tabıladı. Ásirese, 5, 6 hám 7 jas daǵı balalar ushın sózlikler dúziw asa zárúrli bolıp tabıladı. Usınıń menen birge, tekǵana sózlerdiń muǵdarlıq quramın anıqlaw (1500, 2000 yamasa 3000 - 4000 sóz), bálki olardı temalar hám turmıslıq áhmiyeti boyınsha da hi- sobga alıw zárúrli bolıp tabıladı.
Sonday etip, mektepge shekem úlken jas daǵı balalar sóylewin re- jali tárzde rawajlandırıw ushın tekǵana aylananı úyreniw, obiektlerdi tıyanaqlı túrde tańlaw, bálki usı waqıtta eń áhmiyetli sózlerdi olardıń tema tárepten túrli-tumanlıǵı (yaǵnıy sapa quramı, mánisi) boyınsha úyreniwdi támiyinlew de aktual másele bolıp tabıladı.

Juwmaq.
- Insan tájiriybesiniń tariyxan qáliplesken mazmunı sózli formada ulıwmalastırılǵan, onı bayanlaw hám ózlestiriw bolsa bul process- de sóylewdiń de qatnasıwın názerde tutadı. Sóylew balaǵa insan mádeniyatınıń barlıq jetiskenliklerine jol ashadı.
- Sóylewdi iyelep alıwdıń eń zárúrli basqıshları mektepge shekem jasqa tuwrı keledi.
- Mektepge shekem tálim bala saw, hár tárepleme kámal tawıp qáliplesiwdi támiyinleydi, ol jaǵdayda oqıwǵa umtılıw sezimin oyatadı, onı úzliksiz tálim alıwǵa tayarlaydı.
- Mektepge shekem jas daǵı bala esitetuǵın, mánisin túsinedi- gan, eslab qalatuǵın hám de qollaytuǵın sózlerdi az-azdan dógerek- átirap menen tanısıw processinde ata-anaları, qatarlasları informaciyaları arqalı, sonıń menen birge, óziniń onsha kóp bolmaǵan sóz rezervine súyene otirip bilip aladı.
- «Bala sóylewin rawajlandırıw» hádiysesiniń ózin jáne onı basqa - rish procesin analiz qılıw mektepge shekem jas daǵı balalar sóylewin rawajlandırıw salasında islew ushın pedagoglar arnawlı tayıngar- likdan ótiwleri zárúr