Turimov D.M. “Dasturiy ta’minot tizimlarini loyihalash” fanidan ma’ruzalar matni. -TATU Samarqand filiali, 2021 y. – 74 bet.
Taqrizchilar:
Babajanov B. –TATU Samarqand filiali «Dasturiy injiniring» kafedrasi dotsenti.
Djumanov O.I.–SamDU «Axborotlashtirish texnologiyalari» kafedrasi dotsenti.
Mazkur uslubiy ko’rsatma Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TATU Samarqand filiali “Dasturiy injiniring” kafedrasida tayyorlandi. «Dasturiy ta’minot tizimlarini loyihalash» fani “Dasturiy injiniring” bakalavriat talim yo’nalishining 3-kurs talabalari uchun mo’ljallangan.
Dasturiy injiniring kafedrasi mudiri: ______________ Qarshiyev A.B.
Mazkur uslubiy ko’rsatma Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TATU Samarqand filialining uslubiy Kengash tomonidan chop yetishga tavsiya yetildi(2021-yil ___-may ___- sonli majlis bayonnomasi).
TATU Samarqand filiali uslubiy kengash raisi: _________ Boynazarov I.M.
1-MA’RUZA. DASTURIY TA’MINOTNI LOYIHALASHNING ASOSIY TUSHUNCHALARI
Dasturiy ta’minotni loyihalash(Software design) – bu dasturchiga kodlashtirishda foydalanuvchining talablarini qandaysir mos shaklga o’tkazishga yordam beruvchi jarayondir.
Foydalanuvchi talablarini baholash uchun SRS (Software Requirement Specification - dasturiy ta'minotga talablar spetsifikatsiyasi) hujjati yaratiladi, lekin kodlash va amalga oshirish uchun dasturiy ta'minotda aniqroq va batafsil talablar lozim bo’ladi. Ushbu jarayonning natijasidan to'g'ridan-to'g'ri dasturlash tillarida amalga oshirish uchun foydalanish mumkin.
Dasturiy ta’minotni loyixalash SDLC(Software Design Life Cycle – Dasturiy ta’minotni Loyixalashning Hayot Sikli) da “Masalaning qo’yilishi” bosqichidan “Yechim” bosqichiga o’tkazadigan birinchi qadam hisoblanadi. Bu jarayonda SRS da belgilangan talablarni qanday qilib bajarilishi tavsiflab beriladi.
Dasturiy ta’minotni loyihalash bosqichlari
Dasturiy ta’minotni loyihalashning uch xil shakli mavjud:
Arxitekturaviy loyihalash (Architectural Design) - bu tizimning eng yuqori mavhum versiyasidir. U dasturiy ta'minotni bir-biri bilan o'zaro ta'sir qiladigan ko'plab tarkibiy qismlarga ega tizim sifatida aniqlaydi. Ushbu darajada loyihachilar taklif etilayotgan echim sohasi haqida tasavvurga ega bo'ladilar.
Yuqori bosqichli loyihalash(High-level Design) - Yuqori darajadagi dizayn "yagona ob'ekt - ko'p komponentlar" konsepsiyasi asosidagi arxitekturaviy loyihalashni sub-tizimlar va modullarning mavhumligini yanada kamaytiradi va ularning bir-biri bilan o'zaro ta'sirini tasvirlaydi. Yuqori darajadagi loyihalashda, tizim va uning barcha tarkibiy qismlari bilan birga modullar ko’rinishida qanday ishlab chiqilishiga e’tibor qaratadi. U har bir quyi tizimning modulli tuzilishini va ularning o'zaro bog'liqligi hamda o'zaro ta'sirini aniqlaydi.
Batafsil loyihalash(Detailed Design) - batafsil loyihalashda oldingi ikkita loyihada ko'rib chiqilgan tizim va uning quyi tizimlarining amalga oshiriladigan qismiga oiddir. Bu bosqichda modullar va ularni amalga oshirish haqida ko'proq o’rganiladi. U har bir modulning mantiqiy tuzilishini va boshqa modullar bilan bog'lanish uchun interfeyslarini aniqlaydi.
Modulizatsiya
Modulizatsiya - bu dasturiy ta'minotni vazifalarni mustaqil ravishda bajarishga qodir bo'lishi kutilayotgan bir nechta diskret va mustaqil modullarga bo'lish usuli. Ushbu modullar butun dastur uchun asosiy konstruktsiya sifatida ishlashi mumkin. Loyihachilar modullarni alohida-alohida va mustaqil ravishda bajarilishi va / yoki kompilyatsiya qilinishi mumkin bo'ladigan holatda ishlab chiqishga harakat qiladilar. Modulli loyihalash “bo’lib tashla va hukmronlik qil” prinsipiga asoslanadi. Chunki modulli loyihalash dasturiy ta’minotni ishlab chiqishda juda ko’p yengilliklar beradi.
Modullashtirishning afzalliklari:
Kichik hajmli komponentlarga xizmat ko’rsatish osonroq kichadi.
Dastur funksional aspektlarga ko’ra bo’lib tashlanishi.
Istalgan abstraksiya darajasi dasturga kiritilishi mumkin
Komponentlardan qayta foydalanish mumkin.
Bir vaqtning o’zida bajariluvchanligi.
Xavfsizlik aspektlari.
Arxitekturali loyihalash
Katta tizimlar har doim tegishli xizmatlarni taqdim etadigan quyi tizimlarga bo'linishi mumkin. Arxitekturali loyihalash jarayonning birinchi bosqichini anglatadi, unda quyi tizimlar aniqlanadi, shuningdek boshqarish tizimlari va quyi tizimlarning o'zaro ta'sirini ham aniqlaydi. Arxitektura dizaynining maqsadi dasturiy ta'minot arxitekturasini tavsiflashdir.
Ideal holda, talablar spetsifikatsiyasida tizimning tuzilishi to'g'risidagi ma'lumotlar bo'lmasligi kerak. Aslida, bu faqat kichik tizimlar uchun to'g'ri keladi. Tizimning me'moriy dekompozitsiyasi tizim spetsifikatsiyasini tuzish va tartibga solish uchun zarurdir. Arxitektura dizayni jarayonida tizimning asosiy tuzilishi ishlab chiqiladi, ya'ni. tizimning asosiy tarkibiy qismlari va ularning o’zaro ta’siri aniqlanadi.
Arxitekturali loyihalash jarayonida turli xil yondashuvlar mavjud, ular professional tajribaga, shuningdek ishlab chiquvchilarning mahoratiga va sezgilariga bog'liq. Shunga qaramay, barcha arxitekturali loyihalash jarayonlari uchun umumiy bo'lgan bir necha bosqichlar mavjud:
Tizim tuzilishi. Dasturiy ta'minot tizimi nisbatan mustaqil quyi tizimlar to'plami sifatida shakllantiriladi. Quyi tizimlar o'rtasidagi o'zaro ta'sirlar ham aniqlanadi.
Boshqarishni modellashtirish. Tizim qismlari orasidagi munosabatlarni boshqarish uchun asosiy model ishlab chiqiladi.
Modulli dekompozitsiya. Birinchi bosqichda aniqlangan har bir quyi tizim alohida modullarga bo'linadi. Bu modullarning turlarini va ularning o'zaro bog'liqlik turlarini belgilaydi. Bu yerda modullarning turlari va ularning o’zaro aloqasi turlari aniqlanadi.
Quyi tizimlar va modullar o'rtasida aniq farq yo'q, ammo, quyidagi ta'riflar foydali bo'ladi.
Quyi tizim – bu tizim operatsiyalari bo’lib, boshqa quyi tizimlardagi xizmatlarga bog’liq bo’lmaydi. Quyi tizimlar boshqa quyi tizimlar bilan o’zaro aloqada bo’ladigan modullardan va aniqlangan interfeyslardan tashkil topadi.
Modul – bu tizm komponenti bo’lib, bir yoki bir necha boshqa modular uchun xizmatni amalga oshiradi. Modul boshqa modular ko’magida xizmatlardan foydalanishi mumkin. Qoidaga ko’ra, modulga hech qachon mustaqil tizim sifatida qaralmaydi. Modullar odatda bir qancha oddiy komponentlardan tashkil topadi.
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:
Dasturiy ta’minotni loyihalash deganda nimani tushunasiz?
Dasturiy ta’minotning talablar spetsifikatsiyasi nima?
Dasturiy ta’minotni loyihalashning hayot sikli nima?
Dasturiy ta’minotni loyihalashning shakllarini tavsiflab bering.
