|
MEVALI DARAXTLARNI PAYVAND QILISh USULLARI
Inson bog’dorchiliq bilan shugullanishni boshlagan davrdanok kuchli va hosildor daraxtlarni tanlab yetishtirish hamda kuchsiz va kam hosil daraxtlardan voz kechish orqali bog’ samaradorligini oshirish mumkin ekanligini anglab yetdi. Dastlab yovvoyi holatda yoki ekilgan urug’dan unib chiqqan daraxt turlarigina bo’lgan, holos. Urug’dan kukargan daraxtlar jinsiy usulda ko’paygan hisoblanib, ota/ona daraxtga qisman o’xshash bo’lsada, odatda ular doimo bir-biridan ajralib to’radi. Vaqt o’tishi bilan inson bog’dorchiliq sirlarini chuqurrok o’rganib, o’zi xoxlagan (odatda serhosil va chidamli) daraxtning aynan o’ziga o’xshashini yetishtirish yo’lini kashf etdi. Daraxt navini aynan o’ziga o’xshashiga ko’paytirishning ikki usuli mavjud bo’lib, biri qalamchalar/kaltaklar orqali kupaytirishdir. Oddiy qilib aytganda, ko’paytirilishi lozim bo’lgan daraxt shoxlaridan qalamchalar kesib olinadi va yerga suqiladi. Shundan so’ng qalamchalar tuproqda ildiz otib ko’chatga aylanadi.
Ikkinchi usul bu - payvand qilishdir. Bu usulda ham ko’paytirilishi kerak bo’lgan daraxt shoxidan qalamcha olinadi, ammo birinchi usuldan farqli ravishda u yerga suqilmaydi. Payvand qilish tilida bu qalamcha payvandust (ustki kiem) deb yuritiladi. Payvandust o’ziga turdosh yoki turiga yaqin bo’lgan boshqa bir ko’chat asosi (payvandtag) bilan biriktiriladi, bunda har ikki kiem jipelashib, birgalikda rivojlana boshlaydi. Payvandtagning o’zidagi har qanday kukarish tuxtatiladi va u ildizli asos vazifasini bajaradi holos, payvandust esa rivojlanib daraxt tanasp va shoxlarini hosil qiladi. Yuqorida tasvirlangan ikki usulga nojinsiy vegetativ ko’paytirish deyiladi. Ildiz otib rivojlangan qalamchalar va payvand qilingan daraxtlarda payvandustdan kukargan kiem ota/ona daraxt klonlari hisoblanadi.
Hozirgi kunda deyarli barcha mevali daraxtlar hamda ko’plab manzarali daraxt turlari vegetativ usullar orqali ko’paytirilmokda. Chunki bu usulda yetishtirilgan ko’chatlar o’z ota/ona daraxt naviga xos barcha xususiyatlarni o’zida saqlab qoladi. Yaratilgan navlar odatda hosil yuqoriligi, sifati, shakli, guli va bargi, hamda zararkunanda va kasalliklarga qarshi chidamliligi bilan ajralib to’radi. Bu sifatlar shu nav meva urug’idan unib chiqqan ko’chatlarda uchramaydi, ya’ni tabiat urug’dan kukargan ko’chatlarni o’z asl holatiga qaytarib quyadi. Urug’dan unib chiqqan ko’chatlarning yana bir kamchiligi - bu ularning kech hosilga kirishidir.
Payvand qilish orqali payvandtag va ko’paytirilishi lozim bo’lgan nav qalamchasi o’zaro birikuvi muvaffaqiyatli chiqishi ta’minlanadi. Bog’bonlar tilida buni “umumiy jaroxatlarning birgalikda bitishi” ham deyiladi. Jaroxatlarning bitishi ular atrofida asosan kambiy, shuningdek yog’och va pustloq kiemdan ajraladigan kabarik pustloq to’qimalarining paydo bo’lishi bilan boshlanadi. Kambiy - bu pustloq va yog’och kiem o’rtasida joylashgan xujayralar qatlami bo’lib, yillik o’sish mana shu xujayralardan boshlanadi. Payvandust yoki payvandtag kesilganda, kambiy qatlami pustloq va yog’och to’tashuv joyida ko’rinib to’radi. Barcha payvand usullarida payvandust va payvandtag kambiy qismlarining o’zaro jipelashuvini ta’minlash kerak, shundagina payvand muvaffaqiyatli amalga oshib, qismlar birgalikda rivojlana boshlaydilar. Payvand qilish jarayonida e’tibor berilishi kerak bo’lgan jihatlardan yana biri - bu payvandust va payvandtagning o’zaro mo’tanosibligi, ya’ni bir biriga mos tushishi. Bunday mo’tanosiblik odatda turdosh ko’chatlarga xos bo’lib, ayrim hollarda bir biriga yaqin bo’lgan turln daraxtlarda ham uchraydn. Payvandtag uchun ko’pincha payvandust navi mevasi urug’idan unib chirkan ko’chatlardan foydalaniladi. Bunday ko’chatlarni yetishtirish arzon va kamchikim bo’lib, ildizlarining tuproqda mustaxkam joylashuvi ulama daraxt rivoji uchun qo’shimcha yutuqdir.
Shu bilan birga urug’dan unib chiqqan ko’chatlar o’zgaruvchandir. Shuning uchun payvandtaglarni ham qalamchalar shaklida vegetativ yo’l bilan ko’paytirish xozirda keng yo’lga qo’yilmokda. Buning sababi, aksariyat meva turlari uchun tuproq bilan bog’liq turli xil kasalliklarga chidamli navlar yaratilgan bo’lib, payvandtaglarni shunday navlardan ko’paytirish katta samara bermokda. Payvandust bilan o’zaro rivojlanish uchun mos tushadigan bo’lsa, payvandust navi, hatto turidan ham farqli, eqiladigan joy tuproq sharoiti uchun qulay bo’lgan payvandtag tanlanishi ham mumkin.
Hozirgi kunda deyarli barcha mevali daraxt turlari va ayrim manzarali daraxt turlari payvand qilish usuli bilan ko’paytiriladi. Lekpn tok, anjpr, zaytun, atirgul va olxo’rining ayrim navlari qalamchalar orqali yaxshirok ko’payadi (121-rasm).
Ushbu qo’llanmada ikki xil payvand turi haqida so’z yuritiladi: ko’rtakpayvand va qalamchapayvand. Nomlaridan ko’rinib to’rganidek, ko’rtakpayvand - bu bir ko’rtakning o’zini biroz asos bilan (tagida pusti bilan) payvandtakka biriktirish bo’lsa, qalamchapayvandda bir yoki bir necha ko’rtakli qalamcha biriktiriladi. Payvand qilishdan maqsad payvandust va payvandtag to’qimalarining o’zaro birikib, bir butunlikda rivojlanishini ta’minlashdir. Payvandust rivojlanib ko’chatning yuqori qismiga aylanishi uchun payvandtagda avj olayotgan har qanday kukarpsh, rivojlanish darhol tuxtatilishi lozim.
Payvandning muvaffiqiyatli chiqishi uchun quyidagi shartlar bajarilishi kerak: payvandtag o’zining aynp kuchga kprgan holatida bo’lishi, payvandust uchun sifatli bir yillik novdadan qalamcha olish va vaziyatdan kelib chiqib, ko’rtakpayvand yoki qalamchapayvandning eng munosib usulini qo’llash. Payvand qilish vaqtini to’g’ri belgilash va payvanddan keyingi to’g’ri parvarish ham muvaffaqiyatga erishishning ajralmas bo’laklaridir.
Horijda bog’bonlar uchun payvand qilish ishlarida kumak beruvchi bir qancha qo’llanma va kitoblar yaratilgan bo’lib, ularda deyarli barcha daraxt turlariga atroflicha tuxtalgan. Payvandust qalamchalarni tanlab olish (122-rasm), ularni saqlash, vaqtni to’g’ri belgilash, ko’rtak va qalamchapayvand qilish usullari, shuningdek payvand qilish jarayonining o’zi ham bosqichma-bosqich misollar bilan tushuntirilgan. Qo’llanma bog’bonlar uchun mo’ljallangan bo’lsada, xavaskorlar ham undan foydalanish lari va o’z fermer, dexkon xujaliklarida va tomorkasida mevali daraxt ko’chatlarini payvand qilib ko’rishlari mumkin. Bunday xavaskorlar uchun “ko’p-payvand” usulini qo’llash marokli bo’lib, kichik joyda turli mevalar yetishtirish uchun ayniqsa qo’l keladi.
“Ko’p-payvand” usulida yagona payvandtakka turli payvandust qalamchalar biriktiriladi. Umuman olganda, biologik xususiyatlari bir biriga yaqin bo’lgan turli daraxtlar umumiy asos payvandtagda birgalikda yaxshi rivojlanaveradi, masalan, aksariyat sitrus daraxtlari, aksariyat danakli xul meva daraxtlar va ba’zi urug’li meva daraxtlari. Xuddi shunga o’xshash, bir meva to’rining bir necha navi bir daraxtning o’zida turli shoxlarga turli navlarni ko’rtakpayvand qilish orqali ham o’stirilishi mumkin. Masalan, shaftolining bir necha navini bir ko’chatga ko’rtakpayvand qilish orqali iyul oyidan to oktyabr oxprpgacha bir daraxtning o’zidan shaftoli o’zib yeyish imkoniyatini yaratish mumkin.
Shu bilan birga ko’p-payvand usulidan foydalanishda payvandustlarni tanlashga alohida e’tibor va ehtiyotkorlik bilan yondoshish kerak. Payvandustlardan birortasining kasallangan bo’lishining o’zi ulangan shoxning yaxshi rivojlanmay qolishiga olib keladi. Natijada daraxtning umumiy rivojlanish muvozanati hamda tashqi ko’rinishi bo’zilishi mumkin. Shuningdek tanlangan payvandust navlarpning barchasi bprdek o’sish sur’atiga ega bo’lishlari lozim, aks holda eng jadal o’suvchi nav ulangan shox tez orada qolganlarini o’z soyasida qoldirishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
