|
Pakana
|
Past bo’yli
|
Yarim past
|
Kuchli o’suvchi
|
M-VIII
|
M-VII
|
M-II
|
M-1
|
M-IX
|
MM-102
|
M-III
|
M-XI
|
M-26
|
MM-106
|
M-IV
|
M-XIII
|
|
1-48-1
|
M-V
|
M—XVI
|
|
|
MM-104
|
M—XXV
|
|
|
MM-111
|
MM-109
|
|
|
1—48—46
|
A-2
|
Vegetativ yo’l bilan ko’paytiriladigan olmalar O’zbekistonda azal-azaldan o’stirib kelinadi. Bo’larga quyidagilar aniqlangan Xazorasp olmasi.
Mahalliy aholi ularni ildiz tomiridan ko’paytiradi. Bu olmalar erta pishishi, shirin mazasidan tashqari, qurg’oqchilikka, issiqqa chidamliligi bilan bir qatorda, sho’r, yer osti suvi yuza yerlarda yaxshi o’sib rivojlanishi bilan ajralib turadi.
Bu olmalarning ba’zi turlarini (oqchi va turshi) O’zbekiston sharoitida ilmiy asoslangan holda pakana payvandtag holda S.A.Ostrouxova va O.K.Afanasevlar sinab ko’rishgan. Krasnodar vohasida esa G. V. Trusevich sinash bilan bir qatorda o’zi yaratgan ba’zi turdagi payvandtaglari selektsiyasida ulardan foydalangan. Bu payvandtaglar ba’zi navlar bilan o’z uyg’unligini yomon tarafdan ko’rsatgan.
Hozirgi paytda navlar soni ancha ko’paygan. Shunday ekan, yangi-yangi kombnnatsnyalar hosil qilnb, yuqoridagi payvandtaglar bilan uyg’un navlarni axtarishni davom ettirish va sho’r va yer osti suvi yaqin bo’lgan hududlarda yaxshi o’suvchi kombinatsiyalarni axtarishni davom ettirish bilan bir qatorda, shunday sharoitda o’suvchi payvandtaglarni yaratish selektsiyasida foydalanilsa maqsadga muvofiq bo’lardi.
Past bo’yli payvandtaglarni ilmiy asosda o’rganish Uzbekistonda R.R.Shreder tomonidan o’tgan asrni boshida (1909 y.), paradizka VIII, dusen III va urug’li payvandtagga ulangan Kandil sinap, Belfler va Rozmarin belыy navlaridan bog’larni barpo qilish bilan boshlangan.
A.D.Verminicheva va K.S.Glushenkoning qayd qilishicha, bir gektar bog’da 1916 yildan 1947 yilgacha o’rtachr hosildorlik quyidagicha bo’lgan. Paradizka VIII 3,25 m x 3,25 m sxemasida ekilganda 183 sentner, dusenda 4,65 m x 4,65 m 201 sentner va urug’li payvandtagda 9 x 9 m 98 sentner yoki past bo’yli payvandtaglarda hosildorlik urug’li payvandtagli bog’ga qaraganda ikki barobar ko’p bo’lgan.
Daraxtlarning nobud bo’lishi ancha erta boshlandi va bog’ bunyod etilganiga 39 yil bo’lganda paradizkada 63,7, dusenda 47,8 va urug’li bog’da esa 20,9% ni tashkil qildi.
N.G.Juchkovning fikricha, past bo’yli payvandtagdagi bog’larni tez orada nobud bo’lishiga faqkat ular umrining qisqaligigina emas, balki agrotexnik tadbirlarning sustligi ham muhim omil bo’lgan.
Usha davrda past payvandtagli bog’lar zich ekilgani sababli oralariga ishlov berish imkoni bo’lmagan, qo’lda ishlov berish ancha qimmatga tushgan. Natijada past bo’yli bog’larni ildiz sistemasi suv va xavo aeratsiyasidan ancha qiynalgan va oziqani o’zlashtirish jarayoni ancha qiyin kechgan, bo’larning hammasi daraxtni nobud bo’lishiga olib kelgan.
Past bo’yli mevali bog’larni yaratish uchun ko’chatlar chetdan olib kelingan (Qrim, Frantsiya) va ular asosan dusen III va paradizka VII payvandtagda bo’lgan, ba’zi paytlarda esa har xil payvandtagda bo’lgan.
Birinchi marotaba maxalliy sharoitda pakana payvandtag yetishtirish (1910 y.), afsuski yaxshi natija bermagan. Mahalliy ko’chatlarning mavjud emasligi, past bo’yli payvandtaglarga yetarli baho bermaslik, ularni o’stirish texnologiyasini bilmaslik 40-50-yillarda bunday mevali bog’larni umuman barpo qilinmasligiga olib keldi.
Ilmiy asosda past bo’yli payvandtaglarni yetishtirish, ularda mevali bog’larni barpo qilish keng ko’lamda R.R.Shreder nomli BU va VITIda O.K.Afanasev tomonidan 1960 yilda boshlandi.
Avvalambor issik-kuruk sharoitda vegetativ payvandtaglarni ko’paytirish texnologiyasi yaratildi. Bu, o’z navbatida, O’zbekistan sharoitida past bo’yli payvandtaglarda mevali ko’chatlarni keng qamrovda yetishtirish imkonini berdi va butun respublika bo’ylab tajriba va ishlab chikarish bog’larini yaratishga keng yo’l ochib berdi.
Sinov jarayonida quyidagi masalalarni o’ranish maqsad qilib qo’yilgan edi. Past bo’yli payvandtaglarda o’stirilayotgan bog’larning iqtisodiy samaradorligi, har bir payvandtag turiga uyg’un va samarador nav tanlash, past bo’yli daraxtlar tanasiga shakl berishning samarador usullari, payvandtag va nav uyg’unligidagi bog’larning daraxtlarini joylashtirish sxemasi, suv va oziqani optimal me’yorlarini majmuasini aniqlash.
R.R.Shreder nomli BU va VITIni Toshkent viloyatida joylashgan Markaziy sinov bazasida (sug’oriladigan bo’z tuproqlarda) vegetativ yo’l bilan ko’payuvchi olma va nok payvandtaglarning 54 turi olib kelinib, ularni tuliq biologik, fiziologik va ishlab chiqarish ko’rsatkichlari o’rganib chiqildi. Yuqorida qayd etilgan payvandtaglarni istiqbollilari ajratib olinib, ularga usha davrning respublikada rayonlashgan navlari payvand qilinib, ularning meva bog’larida samaradorligi va kuchli payvandtagga nisbatan afzalligi o’rganilib chikildi. Bir vaqtning o’zida past bo’yli payvandtaglarga olmaning mahalliy yangi va chetdan olib kelingan (introduktsiya) istiqbolli 78 navi, shu jumladan, ba’zi spur (faqat halkasimon meva shoxida xosil beruvchi) va bexining har xil turdagi payvandtagida, nokning yangi mahalliy va introduktsiyalashgan 26 navi o’rganildi. Past bo’yli payvandtaglarda yuqorida bayon etilgan navlar Samarqand viloyatida (D. M. Musaev), Farg’onaning tuproq qatlami yupqa bo’lgan, yer osti shag’alli yerlarida (A. Ye. Yugay), Bustonliq tumanida joylashgan Tog’ va tog’oldi bog’dorchilik bo’limida (Sh. B. Bilyalov) tuliq o’rganildi.
1964 yilda bo’lib o’tgan O’zbekistonda past bo’yli bog’larni rivojlantirish, ilmiy-texnik anjumanida respublikaning har xil tuproq sharoitidan kelib chiqqan holda payvandtaglarni taxminan rayonlashtirish amalga oshirildi.
1967 yilda esa O’zbekistonda past bo’yli bog’larni simbag’azga olib, parvarish qilishga bag’ishlangan amaliy seminarda bog’ning bu shaklini respublika xo’jaliklarida katta maydonlarda barpo qilish bo’yicha qaror qabo’l kilindi.
1978 yilga kelib past bo’yli payvandtagda ekilgan bog’larning umumiy maydoni 3 ming gektardan ortib ketdi. Shularda bir ming gektari simbag’azga olingan bog’larni tashkil qilardi.
Jumladan, Toshkent viloyatining Urtachirchiq tumanida joylashgan «Ogonyok» sovxozida 250 gektar, Qibray tumanidagi «U. Yusupov» kombinatida 80 gektar va hokazo.
O’zbekistonning sug’oriladigan hududlari past bo’yli pay- vandtagga ulangan mevali bog’larni barpo qilish uchun juda qo’lay. Quyosh nuri va issiqligi yetarli bo’lgani uchun bunday bog’larning rivojlanishini boshqarish va hosildorligini oshirish muammo emas.
Shu davrda P.P.Shreder nomli BUva VITI xo’jaliklarida past bo’yli payvandtaglarning ona bog’i 78 gektarni tashkil qilardi. Bu, o’z navbatida, 1,5-2 mln dona past bo’yli ko’chat yetishtirish imkonini beradi va respublikaning usha davridagi extiyojini tuliq ta’minlardi.
Payvandtaglarni vegetativ yo’l bilan ko’paytirishning ko’pgina usullari bor. Ishlab chiqarish sharoitida payvandtaglar, asosan parxishdan ko’paytiriladi, bachki novdalar va qalamchalardan ko’paytirish usuli kam qo’llaniladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
