Maxsus talim vazirligi samarqand davlat universiteti inson resurslarini boshqarish fakulteti

 
T/r
Xo‘jalik muomalalarining mazmuni
Schyotlarning bog‘lanishi
Debet
Kredit
1 
Qurib bitkazilgan va foydalanishga topshirilgan 
ob’ektlarning asosiy vositalar tarkibiga o‘tkazilishi 
0110-0190 
0810 
2 
Asosiy vositalarni haqiqiy tannarxi bo‘yicha xarid 
qilinishi (boshlang‘ich qiymati) 
0110-0190 
0820 
3 
Uzoq muddatli ijaraga olingan asosiy vositalarni uzoq 
muddatli ijara shartnomasi tugagandan keyin asosiy 
vositalar tarkibiga qabul qilinishi 
0110-0190 
0310 
4 
Ta’sischilarning ustav kapitaliga ulush (pay) sifatida 
kiritgan yoki aksiyalarga to‘lov sifatida kelib tushgan 
asosiy vositalarning kirim qilinishi 
0110-0190 
4610 
5 
Asosiy vositalarning tekinga kelib tushishi 
0110-0190 
8530 
6 
Asosiy vositalarning ajratilgan bo‘linmalar, sho‘‘ba va 
qaram xo‘jalik jamiyatlaridan kelib tushishi 
0110-0190 
6110, 6120 
7 
Qo‘shimcha 
qurish, 
uskunalar 
o‘rnatish, 
modernizatsiya, rekonstruksiya qilish va boshqa sifat 
jihatdan yaxshilash natijasida asosiy vositalar 
boshlang‘ich qiymatining ko‘payishi 
0110-0190 
0890 
8 
Erni obodonlashtirish bilan bog‘liq xarajatlarni asosiy 
vositalar tarkibiga kiritish 
0111 
0850 
9 
Uzoq muddatli ijaraga olingan asosiy vositalarni 
obodonlashtirish bilan bog‘liq xarajatlarni asosiy 
vositalar tarkibiga kiritish 
0112 
0860 
10 
Ishchi va mahsuldor xayvonlarning asosiy vositalar 
tarkibiga kirim qilinishi 
0170 
0840 
11 
Asosiy vositalarni qayta baholash: 
a) qiymatining oshirilishi 
b) qiymatining kamaytirilishi 
0110-0199 
8510 
8510 
0110-0199 
12 
Tugatish, sotish, tekinga berish, ustav kapitaliga ulush 
sifatida berish, uzoq muddatli ijaraga berish, kamomad 
yoki 
buzilish 
natijasida 
asosiy 
vositalarning 
boshlang‘ich qiymatini hisobdan chiqarish 
9210 
0110-0190 
13 
Ajratilgan bo‘linmalarga asosiy vositalarni berilishi 
4110 
0110-0190 
14 
Qonunchilikda belgilangan tartibda konservatsiya 
qilingan asosiy vositalar 
0199 
0110-0190 

---

106 
mulkdor xususiy korxonaning ustav fondiga o‘zi kiritadigan mol-mulkni mustaqil baholaydi. 
SHuningdek "Mas’uliyati cheklangan hamda qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatlar to‘g‘risida"gi 
O‘zbekiston Respublikasi qonunining 15-moddasiga muvofiq, jamiyatning ishtirokchilari va jamiyatga 
qabul qilinadigan uchinchi shaxslar tomonidan jamiyatning ustav kapitaliga qo‘shiladigan pulsiz 
hissalarning puldagi bahosi jamiyat ishtirokchilari umumiy yig‘ilishining jamiyatning barcha 
ishtirokchilari tomonidan bir ovozdan qabul qilinadigan qarori bilan tasdiqlanadi. 
Korxonaning o‘z kuchi bilan qurilgan, shuningdek pudrat shartnomasi bo‘yicha qurilgan asosiy 
vositalar 0100 -"Asosiy vosigalarni hisobga oluvchi schyotlar"larning tegishli schyotlari debetiga, 
0810 -"Tugallanmagan qurilish" schyotining krediti bo‘yicha kirim qilib olinadi. 
Tasischilar tomonidan korxonaning ustav kapitalidagi ulushlari hisobiga kiritilgan asosiy 
vositalarning kirim qilib olinishi asosiy vositalarni hisobga oluvchi schyogning (0100) debeti va 
4610- "Tasischilarning ustav kapitaliga ulushlari buyicha qarzi" schyotining krediti bo‘yicha aks 
ettiriladi. 
Boshqa korxonalar yoki shaxslardan tekinga olingan asosiy vositalarning kirimi, 8530 - "Tekinga 
olingan mulk" schyot bilan bog‘lanishda, asosiy vositalarni hisobga oluvchi schyotning (0100) debeti 
bo‘yicha aks ettiriladi. Biroq soliqqa tortish maqsadida tekinga olingan asosiy vositalarning summasi 
daromad (foyda) solig‘ini hisoblaganda soliqqa tortiladigan bazaga qo‘shiladi. 
SHu bilan birga "Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish 
to‘g‘risida"gi O‘zbekiston Respublikasi qonunining 33-moddasi, jamiyatni ta’sis etish chog‘ida 
aksiyaga to‘lanadigan haq sifatida topshirilayotgan mol-mulkning puldagi bahosi muassislar 
o‘rtasidagi kelishuvga muvofiq chiqarilishini belgilab beradi. 
Agar jamiyatning shu yo‘sinda sotib olinayotgan aksiyalari va boshqa qimmatli qog‘ozlarining 
nominal qiymati qonun hujjatlarida belgilangan eng kam miqdordagi ish haqining ikki yuz baravaridan 
ko‘pni tashkil etsa, jamiyat aksiyalari va boshqa qimmatli qog‘ozlarining haqi sifatida topshirilayotgan 
mol-mulkning puldagi bahosini mustaqil baholovchi chiqarishi kerak. 
Asosiy vositalar obektlarini ishchi holatda ushlab turish ularni tamirlash yo‘li bilan amalga 
oshirilishi mumkin. 
Joriy tamir — asosiy vositalar obektini ishchi holatida ushlab turish maqsadida amalga 
oshiriladigan tamirlashdir. O‘rta ta’mirda tamirlanadigan agregatni qisman ajratib yig‘ish yoki detallar 
qismlarini qayta tiklash yoki almashtirish amalga oshiriladi. 
Uskuna va transport vositalarini kapital tamirlash agregatni to‘liq ajratib yig‘ish, bazaviy va 
korpus detallari va uzellarni ta’mirlash, barcha eskirgan detallar va uzellarni almashtirish yoki tiklash 
hamda agregatni yig‘ish, sozlash va sinash amalga oshiriladigan tamirlashdir. 
Bino va inshootlarni kapital tamirlash — bazaviy va korpus detallari va uzellarini tamirlash, 
barcha eskirgan konstruksiyalarning detallari va uzellarini almashtirish yoki tiklash ishlari amalga 
oshiriladigan ta’mirlashdir. 
Obektni ishchi holatida ushlab turish va undan foydalanishda kelgusidagi iqtisodiy manfaatning 
dastlab aniqlangan malum summasini olish maqsadida amalga oshirilgan xarajatlar ular tegishli 
bo‘lgan hisobot davri xarajatlari tarkibiga olib boriladi. Ishlab chiqarish asosiy vositalarini ishchi 
holatida saqlab turish xarajatlari va ishlab chiqarish asosiy vositalarning barcha turdagi ta’mirlashini 
o‘tkazish bilan bog‘liq xarajatlar mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxiga, 
ma’muriy va ijtimoiy, madaniy vazifalarni amalga oshirish uchun mo‘ljallangan asosiy vositalar 
obektlari bo‘yicha esa davr xarajatlari tarkibiga olib boriladi. 
Zarur holatlarda, alohida sohalarning xo‘jalik yurituvchi subektlari O‘zbekiston Respublikasi 
Moliya vazirligining ruxsati bilan kapital tamirlash ishlarini o‘tkazish uchun mablag‘lar zaxirasini 
tashkil etishlari mumkin. Mazkur zaxira bo‘yicha ajratmalar "Ishlab chiqarish tusidagi boshqa 
xarajatlar" elementi tarkibida aks ettiriladi, u asosiy vositalarning har bir obektini kapital 
ta’mirlanishdan o‘tkazishning davriyligi va unga ketadigan xarajatlarning taxminiy baholangan 
qiymatidan kelib chiqib belgilanadi. Zaxira bo‘yicha ajratmalar me’yori har bir hisobot davri oxirida 
qayta ko‘rib chiqiladi va zarur hollarda yangi moliyaviy yil uchun ajratmalar hajmi ko‘paytirilishi yoki 
kamaytirilishi mumkin. Agar kapital tamirlash uchun zaxira qilingan mablag‘lar summasi mazkur 
obektning tamirlashiga ketgan haqiqiy xarajatlaridan oshib ketsa, ortiqcha summa tuzatib qo‘yilishi 

---

107 
kerak; agarda haqiqiy xarajatlar zaxira qilingan mablag‘lar summasidan oshib ketsa, unda ortiqcha 
summa "Ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar" elementi tarkibida aks ettiriladi. 
Zaxiralarni hisoblash bo‘yicha operatsiyalar 8910 - «Kelgusidagi xarajatlar va to‘lovlar 
zaxiralari" schyoti krediti va harajatlarni hisobga oluvchi schyotlar debeti bo‘yicha aks ettiriladi. 
Zaxira qilingan mablag‘lar summasi hisobiga amalga oshirilgan haqiqiy xarajat va to‘lovlar, 
8910 - «Kelgusidagi xarajatlar va to‘lovlar zaxiralari" schyotining debeti hamda xarajatlarni hisobga 
oluvchi schyotlarning krediti yozuvi orqali, zaxiralarning kamayishiga olib boriladi. 
U yoki bu zaxira bo‘yicha summalarning tashkil etilishi va undan foydalanishning to‘g‘riligi 
smetalar, hisob-kitoblar va shunga o‘xshaganlarning malumotlari bilan vaqti-vaqtida solishtirilib 
boriladi va zarur hollarda ularga tuzatishlar kiritiladi. 
5-son BHMSning 50-bandiga muvofiq, chiqib ketayotgan asosiy vositalar obektining qiymati 
balansdan hisobdan chiqarilishi kerak. Asosiy vositalar korxona balansidan ularni: tugatishda; 
sotganda; almashtirilganda; tekinga berilganda; ta’sis ulushi sifatida ustav kapitaliga berilganda; uzoq 
muddatli ijara shartnomasi bo‘yicha berilganda; kamomad yoki yo‘qotishlar aniqlanganda; 
qatnashchilar tarkibidan qatnashchining chiqishi natijasida berilishi hollarida hisobdan chiqariladi. 
Bitta asosiy vositada turlicha foydali xizmat muddatiga ega bo‘lgan bir necha mustaqil obektlar 
bo‘lgan hollarda, asosiy vositani qayta tiklashda ushbu har bir obektning almashtirilishi alohida 
inventar obektining chiqib ketishi yoki xarid qilinishi sifatida hisobga olinadi. 
Asosiy vositalar obektini qisman tugatish hollarida uning boshlang‘ich qiymati va to‘plangan 
amortizatsiyasi obektning tugatilgan qismiga tegishli boshlang‘ich qiymati va to‘plangan amortizatsiya 
summasiga mos holda kamaytiriladi. 
Asosiy vositalar obektlari chiqib ketishidan olinadigan moliyaviy natija, asosiy vositalarning 
chiqib ketishidan olinadigan daromad summasidan ularning qoldiq qiymatini hamda asosiy 
vositalarning chiqib ketishi bilan bog‘liq egri soliqlar va xarajatlarni chegirib tashlash orqali 
aniqlanadi. 
Asosiy vositalar obektlarining chiqib ketishidan ko‘rilgan moliyaviy natijani aniqlashda, ilgari 
qayta baholangan asosiy vositalar obektlarini qo‘shimcha baholash summasining qoldig‘i, ya’ni 
avvalgi qo‘shimcha baholash summalarining asosiy vositalar ushbu obektining avvalgi 
arzonlashtirilgan summasidan oshib ketgan qismi, asosiy vositalarning chiqib ketishidan olinadigan 
daromad tarkibiga kiritilib, ayni vaqtda 8510 - «Mol-mulkni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar" 
schyoti bo‘yicha zaxira kapitali kamayadi. 
O‘zbekiston Respublikasining "Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida"gi qonuniga muvofiq, asosiy 
vositalarning haqiqiy mavjudligini aniqlash va ularning saqlanishini nazorat qilish maqsadida korxona 
tomonidan asosiy vositalarning inventarizatsiyasi vaqti-vaqti bilan, lekin ikki yilda kamida bir marta, 
kutubxona fondlari bo‘yicha esa besh yilda bir marta o‘tkaziladi. 
Asosiy vositalarning inventarizatsiyasi 19-sonli buxgalteriya hisobi milliy standartiga muvofiq 
belgilangan tartibda o‘tkazilad
14
Korxonalarda mulklarni inventarizatsiya qilish natijasida aniqlangan 
asosiy vositalarning kamomadi va ortiqcha chiqishini buxgalteriya hisobida aks ettirish va soliqqa 
tortilishi amaldagi Nizomga muvofiq amalga oshiriladi.
15