|
2. Т
ехноген омиллар қуйидагиларга бўлинади:
-
лойиҳавий-технологик (Гидротехника объектлари учун
иншоотларнинг конструктив хусусиятлари, уларнинг пара-
метрлари ва тузилиши, шунингдек, қидирув, лойиҳалаш ва
реконструкция қилиш ишларида йўл қўйилган хатолар энг
муҳим ҳисобланади. Материаллар ва грунтларнинг хосса-
лари, турли хилдаги туташтириш иншоотлари, фильтрлар,
ўтиш зоналари, цементлаш, қопламалар, маҳкамлагичлар,
фильтрацияга қарши тўсиқлар, дренажлар ўрнатиш йўли
билан гидротехника иншоотлари ишончлилиги ва хавфсизли-
гини резервлашга йўналтирилган лойиҳавий ва конструктив
ечимлар ўта муҳим аҳамиятга эга.
Назорат-ўлчов асбобларини ўрнатиш, назорат ва диагнос-
тика маълумотларига тезкор ишлов бериш тизимини татбиқ
этиш замонавий гидротехника объектлари сифатининг муҳим
лойиҳавий-технологик омили бўлиб хизмат қилади) омиллар.
-
қурилиш-технологик (қурилиш даврининг юклама ва таъ-
сирлари; қурилиш механизмлари юкламалари, ҳароратнинг
торайиш ва кенгайиш юкламалари, ғоваклик босими; цемент-
лаш босими, қурилиш технологияси билан белгиланадиган
ишлаб чиқариш нуқсонлари борлиги; қурилиш технологияси
билан белгиланадиган конструкция грунтлари ва матери-
аллари физик-механик хоссаларининг вақт ва фазо бўйича
ўзгарувчанлиги ва турланиши; алоҳида муҳим техноген таъ-
сирлар (ишлаб чиқариш пайтида портлатишлар, адирларни
кесиб олишлар); қурилиш-монтаж ишларини бажариш сифати
ва шу кабилар) омиллар.
-
эксплуатация-технологик (сув омборида лойқа-
чўкиндилар тўпланиши; иншоот танаси, сув омборлари ўзани
ва ён томони орқали сув фильтрацияси; оқимни ростлаш;
абразив хавфи; кавитация хавфи; гидротехника объектла-
ридан фойдаланиш усуллари) омиллар.
3. Т
абиатдан фойдаланиш бўйича турли хил чеклашлар-
ни тавсифловчи (ижтимоий, техник-иқтисодий, экологик ва
эстетик) омиллар.
Намгарчилик сабабидан оғирлик кучи таъсирида тоғ жинс-
ларининг қиялик бўйлаб пастга ҳаракатланиши – ер кўчиши
ҳисобланади. Тоғ жинслари қатламларини қия сатҳ бўйлаб
ўз оғирлиги, гидродинамик, гидростатик, сейсмик кучлар
таъсирида сурилишига кўчки дейилади. Кўчкиларнинг вужуд-
га келиш қонуниятларини ва динамикасини ўрганиш катта
аҳамият касб этади. Шунингдек, қурилиш ишларини олиб
бориш шароитини аниқлашда, инсон ҳаётини ва иқтисодиёт
тармоқларини асраб қолишда муҳим омил ҳисобланади.
Кўчкилар кўплаб иқтисодий зарар келтириши, йирик иншоот-
лар ва йўлларни ишдан чиқариши, катта-катта экин майдон-
ларини яроқсиз ҳолга келтириши, қишлоқлар ва шаҳарларни
вайрон қилиши мумкин. Инсонларнинг бошпанасиз қолиши
ва ҳалок бўлишига ҳам сабаб бўлади.
Кўчкилар, намгарчилик таъсирида тоғ жинслари
мустаҳкамлигининг сусайиши натижасида, табиий ва техноген
жараёнлар таъсиридан ёнбағир қиялигининг заифлашуви на-
тижасида, зилзила, довул каби геофизик жараёнлар таъсири
натижасида, жойнинг табиий шароитини инобатга олмасдан
амалга ошириладиган хўжалик фаолиятлари натижасида
юзага келиши мумкин. Баҳорда ёғингарчилик сувлари синиқ
жинслар орасидан ўтиб, гил қатламига етади ва гил кўпчиб
юмшайди. Бу ўз навбатида хавфли кўчкиларнинг кўчишига
олиб келади. Сурилувчи қатлам оғирлигининг ортиши,
ёнбағирнинг қиялиги, дарё сувларининг қирғоқларни ювиши
кабилар кўчкиларнинг кўчишига сабаб бўлади [7].
Кўчкилар, вақт бирлиги ичида тезлиги ва ҳаракатланиш
масофасига кўра баҳоланади (1.1-жадвалга қаранг) [7].
Кўчкилар ҳаракатининг вақт бирлиги ичида тезлиги ва
босиб ўтган масофасига қараб баҳоланиши
Тоғ жинсларининг қия сатҳ бўйлаб сурилишида иқлим
шароити энг муҳим омиллардан бири ҳисобланади.
Кўчкилар секин ва давомли ёғингарчиликлар кузатиладиган
ерларда кенг тарқалган бўлади. Бунга сабаб ёмғир сувлари
тоғ жинслари қаърига сингиб (шимилиб) уларнинг заррача-
лари орасидаги боғланишни, ишқаланишга қаршилигини
камайтиради, оғирлигини оширади. Қия сатҳлардаги тоғ
жинсининг оғирлиги, мустаҳкамлиги ўзгариши билан улар-
нинг мувозанат ҳолати бузилади ва пастга ҳаракатланиш
юзага келади. Шунинг учун ҳам кўчкиларнинг ҳаракати
асосан қорлар эриб, ёғингарчилик кўпайган март ойларига
тўғри келади. Май ва июнь ойларига бориб ҳаракатчанлиги
1.1-жадвал
Do'stlaringiz bilan baham: |
