Maxsus pedagogika

boradigan  o ‘qituvchi-defekto!og,  tarbiyachilar  barcha  ta’lim-tarbiya 
jarayonlarida  umumiy  kam olotida  biror  nuqsoni  bor  bolalar  bilan 
ishlayotganligini  hech  qachon  unutmasligi  kerak.  Shundagina  ular  amalda 
uchrab  turadigan  har  xil  ko‘ngilsiz,  noxush  holatlarni  to‘g‘ri  tushunadilar 
va  ularning  oldini  ola  biladilar.  Aks  holda,  aqli  zaif bolalarning  nuqsonlari 
sababli yuz beradigan turli  noxush  holatlarni tushunib yetmaydilar.  Demak, 
bunday bolalar  bilan  yakkama-yakka  tarbiyaviy  ish  olib  borilmaydi.
Tarbiya usullari deganda har tom onlam a barkamol shaxsni shakllantirish 
m a q sa d id a   b o lan in g   o n g i,  h is-tu y g ‘u lari,  iro d a si,  x u lq -a tv o ri  va 
munosabatlari tizimiga ta’sir ko'rsatish  usulini tushunish kerak (3-chizm a).
3-chizma
135

---

Tarbiya usullari,  ta’limda bo ‘lganidek,  ayrim  elementlarga bo'linib,  ular 
tarbiya yo‘llari deb ataladi. Yordamchi maktab o ‘qituvchisi yoki taibiyachisi 
birinchi  bor sinfni  tozalash  bo'yicha  shanbalik  tashkil  qiladi.  U  bolalarning 
ishini muayyan qismlarga taqsimlashdan aw al qanday yuvish, qanday artish, 
polni  yuvish  oson  b o ‘lishi  uchun   partalam i  qanday  surish  kerakligini 
tushuntiradi va ko‘rsatadi.  0 ‘qituvchining ana shunday tushuntirishi mazkur 
holda  bir  usul  sifatida  namoyon  bo‘ladi.  Tarbiya  usullari  bolalarga  ta’sir 
ko‘rsatishdangina  iborat  emas.  Tarbiya  ikki  tom onlam a  jarayon  bo‘lib, 
o ‘qituvchi, tarbiyachi faoliyati bilan o'quvchi faoliyatini birlashtiradi. Bolaning 
tarbiyaviy ta ’siiga faol tayyor bo‘lishiga erishish uchun uni muayyan sharoitga 
qo‘yish,  uning  faol  harakatini  tashkil  etish  kerak.  Shu  sababli  pedagogika 
fanida  tarbiyaning  tashkiliy  shakllari  o ‘quvchilaming  jam oa  va  individual 
faoliyatini pedagogik nuqtai nazardan muvofiq ravishda tashkil etish usullari 
deb  hisoblanadi.  Sinf  m ajlislarini,  ertaliklar,  suhbatlar,  bolalar  bilan 
turaq'oylarda  olib  boriladigan  ishlami  tarbiyaning  tashkiliy  shakllari  deyish 
mumkin.  U   yoki  bu  tarbiyaviy vazifalami  hal  etishning  maqsadga  muvofiq 
tashkil  etishning  uslubiy  yo‘llari  tarbiya  vositalari  deb  ataladi.
Bolalar  bilan  tarbiyaviy  ishda  foydalaniladigan  narsalar  (ko'rgazmali 
qurollar, kitoblar, radio, televideniye) ham da bolalar jalb qilinadigan faoliyat 
turlari  tarbiya  vositalari  bo ‘la  oladi.  Kinofilmlar,  san’at  asarlari,  murabbiy 
o ‘qituvchining jonli so‘zi, bolalarning o'yinlari, jamoatchilik, jismoniy tarbiya 
va havaskorlik to ‘garaklari tarbiya vositalari vazifasini bajaradi. Tarbiya natijasi 
tarbiyaviy jarayonni  tashkil  etish  usullari,  vositalari,  shakllaridan  mohirona 
foydalanishga va ularni qo‘shib olib borishga bog'liq.
Yordamchi  maktabda  tarbiya  usullarining  qo‘llanish  samaradorligi  va 
harakatlantiruvchi  kuchlari  aqli  z a if  bolalarning  individual-tipologik 
xususiyatlari va tarbiyalanganlik darajasi bilan, bola yashayotgan aniq pedagogik 
vaziyatning tabiati bilan qanchalik hisoblashishiga ham bog'liq. Tarbiya usulini 
tatbiq etish  muayyan yoshdagi bola faoliyatining yetakchi tipiga,  bolalarning 
ruhiy, jismoniy  holatiga  mos  kelsa,  muvaffaqiyatli  bo'ladi.  Amalda  tarbiya 
usullari o'zaro ancha murakkab, ba’zan esa qarama-qarshi aloqada namoyon 
bo‘ladi.  Shubhasizki,  qandaydir alohida usul tarbiyaning boshqa usullaridan 
ajralgan holda qo‘llanishi ham   mumkin,  lekin u albatta boshqa usullar bilan 
o ‘zaro   alo q ad a  b o 'lish i  m u m k in .  Y o rd am ch i  m ak ta b d a   tarbiy achi 
tarbiyalanuvchilarga  maktabda,  sinfda  yurish-turish  qoidalarini,  o'rtoqlari 
bilan  muomalani  o'rgatadi.  0 ‘qituvchi  ham   birinchi  kundayoq  o ‘z  sinfini, 
butun  maktabni  ko‘rsatadi,  o ‘quvchilar  o ‘zlarini  qanday  tutishlari,  nimalar 
bilan shug‘ullanishlarini,  darsda qanday o'tirishlari,  tanaffus vaqtida qanday 
dam  olishlari lozimligini o ‘rgatadi.  Tushuntirish bilan bir qatorda, tarbiyachi 
ularni  o ‘qituvchi,  direktor va boshqa  katta  yoshdagi  kishilarga salom  berish 
uchun partani taqillatmasdan o‘m idan turishni, sinfdan chiqishni, ish joyida 
tartibga rioya qilishni,  o ‘qituvchiga,  taibiyachiga murojaat qilish tartibini va
136

---

hokazolami o ‘rgatadi. Yordamchi maktabga kelgan birinchi sinf o'quvchilari 
rivojlanishi,  xususiyatlari  jihatidan  xilma-xildir.  Birlari  tarbiyachi  gaplarini 
tushunib,  barcha  tarbiyalanuvchilarga  qaratilgan  uning  iltimosini  tezda 
bajaradilar, topshiriqlami qunt bilan ishlaydilar. Ayrimlari esa, tarbiyachining 
gapiga  yaxshi  quloq  solmaydilar,  tushunmaydilar,  tarbiyachining  hamm a 
tarbiyalanuvchilarga qilgan murojaatini darhol anglab yetmaydilar. Yordamchi 
maktab  bolalari  rag‘batlantirishni,  ayniqsa,  yaxshi  ko'radilar.  Dastlabki 
kunlardanoq tarbiyachi tarbiyalanuvchilaming ayrimlarini yaxshi xulqi uchun 
maqtab qo‘yadi, boshqalariga esa, gapga e’tibor bilan quloq solish kerakligini 
tushuntiradi.  Shu tarzda aqli  zaif bolalarni tarbiyalash jarayonida yordamchi 
maktab  tarbiyachisi  ta’sir etishning  turli  usul  va yo‘llaridan  foydalanib,  aqli 
zaif  bolalarning  individual  xususiyatlari  va  tarbiyalanganlik  darajalarini, 
pedagogik vaziyat xarakterini  hisobga oladiki, bu narsa ayrim tarbiyalanuvchilar 
va um uman yordamchi maktab manfaatlari yo'lida har xil yechimlarga kelishni 
talab  qiladi.
Yordamchi maktab o ‘quvchilari  bilan amaliy ishlashda tarbiya usullaridan 
foydalanish  ko'nikmalari  va  malakalarini  o'rganish  va  hosil  qilish  qulay 
bo‘lishi uchun ulami shartli  ravishda bir nccha guruhga birlashtirish mumkin. 
Yordamchi  maktab  o ‘quvchilari  ongini  shakllantirish  usullari,  jamoatchilik 
xulq-atvorini  shakllantirish  yoMlari,  rag'batlantirish  usullari  va  o ‘z -o ‘zini 
tarbiyalash  usullari  ham  qo'llaniladi.  Shuni  aytib  o'tish  o ‘rinliki,  ayrim 
adabiyotlarda yuqorida aytib o'tilgan tarbiya usullari ham son jihatidan, ba’zan 
m azm un jihatdan ham  o ‘zgacha bayon etilgan.  Masalan,  1985-yilda Kiyevda 
c h iq a r ilg a n   I .G .Y e r e m e n k o n in g   « O lig o fre n o p e d a g o g ik a »   o ‘quv 
q o ‘llanm asida  tarbiya  usullari  3  ta:  m ash q   qildirish,  ishontirish  va 
rag‘batlantirishdan  iborat,  deyilgan.
Yordamchi  maktab  o'quvchilarida  dunyoqarash  va  e ’tiqodlar  tizimini 
shakllantirish maqsadida ularning ongi, his-tuyg‘usi va irodasiga har tomonlama 
ta’sir ko‘rsatish usullari ham tarbiya usullariga kiradi. Bu toifadagi usullaming 
mohiyati  shundan  iboratki,  ulaming  vositasi  bilan  jamiyat  yosh  avlodga 
nisbatan  qo‘llayotgan  talablar  bola  ongiga  yetkaziladi.
Yordamchi  maktab  o ‘quvchilarini  tarbiyalashda  o'qituvchi-tarbiyachi 
dasturxon  atrofida,  ko‘chada,  kattalar  bilan  m uom alada  to ‘g‘ri  xatti- 
harak atlar  qilish  odatlarini  tarkib  toptirishga,  ana  shu  m uom aladan 
zavqlanish,  yaxshi  xulqi  uchun  kattalar  m aqtovidan  m am nun  bo‘lish 
tuyg‘usini  shakllantirishga  ko‘proq  e’tibor beradi.  Yordamchi  maktab  quyi 
sinflarida  tushuntirish  e’tiqod  hosil  qilishning  keng  qo‘llaniladigan  usulidir. 
Tushuntirishdan  maqsad  —  bolaga  xatti-harakatlar,  voqealar,  hodisalarga 
nisbatan  u   yoki  bu  talablarning  ijtimoiy,  m a’naviy,  estetik  m azm unini 
ochib  berishda,  unga  xulq-atvor  va  insoniy  m unosabatlarga  to ‘g ‘ri  baho 
berishni  shakllantirishda  ko‘m aklashishdan  iborat.  Y ordam chi  m aktabda 
tarbiyachining va o'qituvchining jonli so‘zi hamisha bola shaxsining g'oyaviy
137

---

va  m a’naviy  shakllanishida  ta’sirchan  bo‘lib  keldi  va  shunday  bo‘lib  qoladi. 
Tarbiyaviy  m azm unli  suhbatlar  turli  m azm unlarda:  etik  (jamiyatdagi 
insonlaming yurish-turishlari haqida);  estetik (atrofdagi  voqealaming,  insoniy 
munosabatlar  va  xulq-atvoming  go'zalligi  haqida);  siyosiy-ta’limiy  bo'I ish i 
mumkin.
Tarbiyaning asosiy, yetakchi usullaridan biri namuna asosida tarbiyalashdir. 
Boshlang‘ich sinf o‘quvchisi katta bo‘lishga intilayotganida kattalar, o‘zi hurmat 
qiladigan kishilardan namuna olib,  ularga taqlid qilishga harakat qiladi. Taqlid 
qilish  asosida  turli  sabablar  bor.  Ayniqsa,  ulardagi  hayotiy  tajribalaming 
yetishmasligi,  yurish-turishning barqaror odatlari  kamligi  ham taqlidga  sabab 
bo‘ladi.  Yosh  ulg‘aygan  sari taqlid  qilish  darajasi  kengayib boradi.
Ba’zan  yordamchi  maktab  tartibini  buzuvchilar,  ulaming  qo‘polligi, 
qo‘rsligi,  o ‘jarligi,  soxta jasorati  ayrim  bolalar e’tiborini jalb  etadi.  Har doim 
ham aqli zaif bolalarni yomon o ‘makdan ajratib qo‘yishning iloji bo‘lavermaydi.
Tarbiyada muvaffaqiyat qozonish uchun oilada va maktabda bola hayotini 
shunday  tashkil  etish  zarurki,  bu  narsa  uning  uchun  zerikarli,  mazmunsiz, 
majburiy  bo‘lmasdan,  aqli  zaif bolalarni  yomon  ishlardan  qaytarishga,  unga 
qarshi  turishga  o ‘rgatish  lozim.  H ar  bir  shaxs  alohida,  takrorlanmas  shaxs 
sifatida o‘ziga xos ravishda rivojlanishiga erishish kerak. Bolani o‘rab olgan barcha 
shaxslar  bolaga  o‘mak  bo‘ladigan  darajada  bo ‘lishi  lozim.  Tarbiyachilaming 
ta’kidlashicha,  tarbiya  to‘g‘ri  xatti-harakatga  o ‘rgatuvchi  mashqdan  boshqa 
narsa  emas.  M ashq  bolalarning  oqilona,  bir  maqsadga  qaratilgan  va  har 
tomonlama faoliyatini (qabul qilingan axloqiy normalar va qoidalarga muvofiq) 
tashkil etishdir.  Mashq muayyan harakatlar va ishlami ko‘p marta takrorlashni 
o ‘z  ichiga  oladi.  Mashqni  aynan  bir  harakatning  o‘zini  mexanik  tarzda