Maxmudov n. M., Hakimov h. A. Makroiqtisodiy tahlil

11.5.4. Valutalarning erkin konvertirlanishi 
 
Shunisi  xarakterliki,  iqtisodiy  adabiyotlarda  hozirga  qadar 
«valutaning  erkin  konvertirlanishi»  tushunchasining  mohiyati  xususida 
yagona, tugal ta’rif mavjud emas.  
Biz  dastlab  valutalarning  konvertirlanishi  masalasining    Xalqaro 
Valuta  Fondi  (XVF)  ning  Nizomida  va  boshqa  me’yoriy-uslubiy 
hujjatlarida o‘z ifodasini topgan talqinlarini tahlil qilamiz va baholaymiz. 
Buning  sababi  shundaki,  XVF  davlatlararo  valuta  munosabatlarini 
tartibga  soluvchi  xalqaro  moliya-kredit  tashkiloti  hisoblanadi.  XVF 
Kelishuv  Moddalarining  VIII-moddasi  bo‘yicha  majburiyatlarni  qabul 
qilgan  davlatlarning  milliy  valutalari  to‘lov  balansining  joriy 
operatsiyalari bo‘yicha erkin konvertirlanadigan (ishlatiladigan) valutalar 
deb  ataladi  va  bu  mamlakat  Fondning  ruxsatisiz  joriy  valuta  bitimlari 
bo‘yicha to‘lovlarga cheklovlar joriy qilishga haqli emas
65
.  
XVF  ekspertlarining  talqini  bo‘yicha,  valuta  tashqi  konvertirlikka 
ega bo‘lishi uchun quyidagi ikki xususiyatga ega bo‘lishi shart: 
norezidentlarga  tegishli  bo‘lgan  mazkur  valutadagi  mablag‘lar 
istalgan xorijiy valutaga erkin almashinadi; 
rezidentlarning  hukumatning  ruxsati  bilan  norezidentlar  foydasiga  
amalga  oshiriladigan  barcha  to‘lovlari  rezidentlar  valuta  bozorlaridan 
                                                            
65
 Articles of Agreement of the International Monetary Fund,  Articles VIII,  Seсtion. 

---

123 
sotib  olish  imkoniga  ega  bo‘lgan  istalgan  tashqi  konvertirlikka  ega 
bo‘lgan valutada amalga oshirilishi mumkin
66
.  
XVF  ekspertlari  valutalarni,  konvertirlanish  ko‘lami  va  darajasiga 
ko‘ra,  ikkiga  ajratadi:  joriy  valuta  operatsiyalari  bo‘yicha  erkin 
konvertirlanadigan  valutalar  va  tashqi  konvertirlikka  ega  bo‘lgan 
valutalar. Lekin XVF ekspertlarining valutalarning tashqi konvertirlanishi 
xususidagi  talqinlarida  o‘zaro  nomuvofiqlik  yuzaga  kelmoqda.  Ushbu 
nomuvofiqlikning  mohiyati  shundaki,  XVF  ayrim  valutalarga  nisbatan 
«zaxira  valutalar»  tushunchasini  qo‘llaydi  va  ushbu  valutalarni  xalqaro 
miqyosda  to‘lov  vositasi  vazifasini  bajaradigan,  boshqa  mamlakatlar 
uchun  valuta  pariteti  va  valuta  kursini  aniqlashda  baza  vazifasini 
o‘taydigan  valutalar  sifatida  e’tirof  etadi.  XVF  rasman  zaxira  valutalar 
sifatida AQSh dollari,  Yaponiya  ieni,  Buyuk  Britaniya  funt  sterlingi  va 
yevroni tan oladi. XVF tomonidan “zaxira valutalar” tushunchasi dastlab 
1944  yilda,  Bretton-Vuds  jahon  valuta  tizimini  yuzaga  keltirish 
jarayonida, qo‘llanilgan. O‘shanda faqat ikkita valutaga – AQSh dollari 
va  Buyuk  Britaniya  funt  sterlingiga  zaxira  valuta  maqomi  berilgan  edi. 
Ayni  vaqtda,  zaxira  valutalari  bilan  boshqa  tashqi  konvertirlikka  ega 
bo‘lgan  valutalarning  tashqi  konvertirlanish  darajasi  o‘rtasida  qanday 
farqning mavjudligi XVFning me’yoriy-uslubiy hujjatlarida o‘z ifodasini 
topmagan.  
Milliy  valutani  konvertirlanish  darajalari  quyidagi  mezonlarga 
asoslanishi lozim: 
I.  Milliy  valutaning  qisman  ichki  konvertirlanishini  belgilovchi 
mezonlar. 
II.  Milliy  valutaning  to‘liq  ichki  konvertirlanishini  belgilovchi 
mezonlar. 
III.  Milliy  valutaning  qisman  tashqi  konvertirlanishini  belgilovchi 
mezonlar. 
IV.  Milliy  valutaning  to‘liq  tashqi  konvertirlanishini  belgilovchi 
mezonlar.