Mavzusida uslubiy tavsiya

O`qituvchi: Bu g`azal tamoman turkona ruhda bitilgan. Tilimizda kelib chiqishi jihatidan sof o`zbekcha bo`lgan so`zlardan tashqari, fors-tojikcha hamda arabcha kalimalar ham ko`p uchraydi. “Turkona” degani shuki, she`rda o`zbekcha so`z va iboralar qo`llash asosiy o`rin tutadi. G`azal an’anaviy yetti baytdan iborat. U aruzning nisbatan murakkab turlaridan biri bo`lmish hazaji musammani axrabi makfufi mahfuz ( yoki maqsur), ya`ni maf`uvlu-mafoiylu-mafoiylu-faulun9yoki mafoiyl) vaznida bitilgan. Taqte’si:- -V/V- -V/V - - V/V - - (yoki V - ~).

G`azalda ishq mavzusi qalamga olingan. Lirik qahramon oshiq nomidan so`zlaydi. To`g`ridan-to`g`ri ma’shuqaga murojaat qiladi. Biroq bu yerda zimdan ilohiy ishq ko`zda tutilganini unutmaslik kerak. G`azalning tili soda, ravon. Murakkab, falsafiy-tasavvufiy so`z va timsollar uchramaydi hisob. Shuning uchun g`azal mazmuni- bugungi o`quvchi uchun ham tushunarli.

Matla`da, radif ( xoh inon, xoh inonma) dan tashqari to`rttagina ( “sensen”, “sevarim”, “qondur”, va “jigarim” ) so`z ishtirok etgan. Bu birinchi bayt amalda yorga oshiqlikni anglatadi ,xolos. Lekin qo`shmisra mazmunindan uning to`gridan-to`gri yorga murojaat ekani bilinib turibdi.

Ikkinchi baytda ustalik bilan oshiqning hijron kechasida sahargacha oh chekkani, bu charxi falakka yetgani aytiladi. Birinchi misra oxiridagi “Moh” so`zi bilan ikkinchi misra boshidagi “Oh” o`zaro ohangdoshlik paydo qilganki, bu ham shoirning yuksak mahoratidan dalolat beradi.

Uchinchi bayt alohida izoh talab qiladi. Buning uchun guzar so`zining ayni matndagi xos ma’nosini tushunib olish kerak. Agar bu so`zni “o`tish” deb anglasak: “Xoh ishon, xoh ishonma, Xudo haqqi, boshimga qilich kelsa ham, eshiging oldidan o`tmayman”,- degan g`azaldagi umumiy mantiqqa zid ma’no-mazmun kelib chiqadi. Shuning uchun bu so`zni “Ketish” ma’nosida tushunish lozim. Sunda “Xoh ishon, xoh ishonma, Xudo haqqi, boshimga qilich kelsa ham, eshiging oldidan nari ketmayman”,- degan to`g`ri ma’no anglashiladi.

To`rtinchi misrada ham “Nazar” so`zi bekorga qo`llanmagan: uning g`azal qofiyasidagi so`zlarga hamohangligi bor. (“nazarim”)

Beshinchi baytda talmih san’ati ishlatilgan. Talmih san’ati deganda biror voqea-hodisa, tarixiy fakt, adabiy yoxud afsonaviy qahramon nomini tilga olish tushuniladi. Dinimiz tarixidan yaxshi bilamizki, Yusuf degan o`g`lidan ayrilgani uchun yig`layverganidan yoqub payg`ambarning oxiri ko`zlari butkul ko`r bo`lib qoladi. Lirik qahramon yori ishqida yig`layverib, ko`zdan qolganini aytish uchun shu talmihdan foydalanadi.

Oltinchi baytda shoir yorni “Oy yuzli” deb ta’riflagani uchun shunga mutanosiblik ravishda magta’da uni “siymbarim” deydi. Oyning oqligi bilan siym, ya’ni kumushning oqligi o`rtasida vobastalik bor. Bu ikki qo`shmisra aro yana bir mutanosiblikni sezmaslik mumkin emas. Oltinchi baytda yor yuzi tilga olingan edi. Maqta`da lirik qahramon g`azaldagi maqsad muddaosidan kelib chiqib, o`z yuzi haqida unga eslatib qo`yishni ham unutmaydi: Lutfiyning yuzi azbaroyi hijron azobini chekaverganidan sarg`ayib ketib, oltinni yashiradigan darajaga yetdi, ya’ni shunchalik sarg`aydiki, buning oldida tilloning sariqligi hech narsa bo`lmay qoldi. Lutfiy g`azallari bunday go`zal badiiy topilmalarga boyligi bilan ajralib turadi.

Adabiyotimizda mashhur g`azallarga naziralar bitish, ya’ni uning qofiya va radifidan foydalanib, o`xshatmalar yozish an’anasi shakllangan. Lutfiyning bu g`azali ta’sirida Boborahim Mashrab ham bir g`azal yaratgan.

So`ng o`quvchilardan ushbu g`azalning qofiyalarini va radifini topish so`raladi. O`quvchilar doskaga chiqib she’r matnidan ularni topib, marker bilan chizishadi. Qofiyalari: “sevarim-jigarim-saharim-guzarim-xabarim-basarim-nazarim-siymbarim”. Radifi: “xoh inon, xoh inonma”