Мавзунинг долзарблиги: Республикамиз қишлоқ хўжалиги ―Кластер‖ тизимига ўтаѐтганлиги сабабли мавжуд қишлоқ хўжалиги техникалари баъзасини янгиланмоқда

Ривожланган Европа давлатарида кластер тизими қамраб олган соҳалар

Саноат соҳалари	Давлатлар номи
электрон технологиялар ва алоқа,	Швейсария, Финляндия
информатика биотехнологиялар ва иоресурслар	Нидерландия, Франция, Германия, Буюк Британия, Норвегия
Фармасевтика и косметика	Дания, Швесия, Франция, Италия, Германия
Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари	Финляндия, Белгия, Франция, Италия, Нидерландия
Нефт ва газ комплекси ва кимё	Швейсария, Германия, Белгия
Соғлиқни сақлаш	Швесия, Дания, Швейсария, Нидерландия
Алоқа ва транспорт	Нидерландия, Норвегия, Ирландия, Дания, Финляндия, Белгия
Энергетика	Норвегия, Финляндия
Қурилиш ва ривожланиш	Финляндия, Белгия, Нидерландия
Енгил саноат	Швейсария, Австрия, Италия, Швесия, Дания, Финляндия
Ёғоч-қоғоз комплекси	Финляндия

Бугунги кунга келиб, ишлаб чиқариш кластерлари дунёнинг турли мамлакатлари иқтисодиёт ва қишлоқ хўжалигинин ажралмас бўлаги ҳисобланади. Ривожланган мамлакатларда (Европа Иттифоқи, АҚШ) улар саноат ишлаб чиқариш усуллари эволюсиясининг табиий босқичига айланди ва ривожланаётган мамлакатларда (Хитой, Аргентина) кластерлар иқтисодиётнинг турли соҳаларини жаҳон миқёсида ривожлантириш ва халқаро бозорларга чиқишнинг асосий йўлидир. Ушбу жараёнлар жаҳон агросаноат ишлаб чиқаришига тўлиқ таъсир кўрсатди.

Агар дунёнинг ривожланиш даражаси дифференциатсияланган энг яқин минтақаларини мисол қилиб келтирадиган бўлсак, унда Европа Кластер Обсерваторияси маълумотларига кўра, бугунги кунда Ғарбий ва Шарқий Европанинг 28 мамлакатида иқтисодиётнинг турли соҳаларида жами 42 миллион ишчилар билан 2101 та кластер мавжуд. Шу билан бирга, уларнинг 11,5% қишлоқ хўжалигида фаолият юритади ва 4,5 миллион киши ишлайди. Қуйида елтирилган маълумотлар жадвалидан кўриш мумкинки (1.1-жадвал), кластерларнинг аксарияти Германия иқтисодиётида ишлайди ундан кейин Италия, Буюк Британия, Франция, Полша ва Испания - яъни. энг йирик, иқтисодий ва саноат ривожланган давлатлар. Худди шу давлатлар, шунингдек, Руминия, Голландия ва Португалия ушбу гуруҳларда банд бўлган ишчилар сони бўйича бошқа мамлакатлардан устундирлар. Аммо кластерларнинг ҳажми жиҳатидан улар, яъни. Икки мамлакат, Испания ва Литва, уларда ишлайдиган ишчилар сони бўйича этакчи ҳисобланади, аммо бу ҳам меҳнатни механизатсиялаштириш даражасининг пастлигидан далолат бериши мумкин. Аммо агросаноат кластерларининг умумий сонида Европа мамлакатлари орасида Гресия ва Испания, Болгария ва Франция этакчилик қилмоқда. Бироқ, Европанинг иккита штатида - Малта ва Люксембургда қишлоқ хўжалигидаги кластерлар умуман йўқ, чунки бу икки мамлакат иқтисодиётнинг бошқа соҳаларида кластерларнинг энг кам сонига эга. Шу билан бир қаторда, бошқа Европа гуруҳларидан келган бошқа гуруҳлар орасида қишлоқ хўжалигининг улуши Болгария ва Гресия, шунингдек қишлоқ хўжалиги кластерларида банд бўлганларнинг умумий сонига тўғри келади. Бундан ташқари, Литва, Ирландия, Руминия ва Дания агросаноат мажмуасида энг кўп ишчиларга эга бўлган, аммо меҳнат машиналари этарли даражада қуролланмаган энг кучли гуруҳдир. Шу билан бирга, Европа Иттифоқи мамлакатлари орасида Дания, эҳтимол, 1989–1990 йилларда давлатлараро ҳамкорликка ягона ёндашувни ишлаб чиққан агросаноат саноатини ривожлантириш бўйича энг илғор мамлакатдир.
Агросаноат мажмуасида энг муваффақиятли фаолият кўрсатаётган кластерлардан бири бу энг машҳурларидан бири сут ишлаб чиқарувчи "Милк Вертикал" кластеридир. Бунинг сабаби шундаки, Данияда анъанавий равишда чорвачилик қишлоқ хўжалигида қишлоқ хўжалигининг устувор йўналиши бўлиб, унинг асосий қисми озуқага, сут йўналишидаги чорвачилик эса гўштдан устун туради, шунингдек, чўчқа ва паррандачилик ривожланган.
1.2-жадвал

Баъзи эвропа мамлакат Лари	Тур ли соҳа лар даги клас тер лар нинг уму мий сони, бир лик	Саноат кластерларида ишлов чилар нинг умумий сони, одамлар	Бир клас терга тўғри келадиган ходимлар нинг ўртача сони, киши	Қишлоқ хў жа ли гида ги класс тер лар сонибир лик	Қишлоқ хўжали ги кластерларида ишлов чилар нинг умумий сони, одамлар	Қиш лоқ хўжа лиги клас тери га ўрта ча ишчи лар сони, киши	Саноат клас терла рининг уму мий ҳажмида қиш лоқ хўжа лиги нинг улуши,%	Саноат кластерларида банд бўлганларнинг умумий сонидаги қишлоқ хўжалик ишчиларининг улуши, %
Австрия	87	957724	11008	8	86740	10843	9,20	9,06
Белгия	65	780712	12011	5	58739	11748	7,69	7,52
Болгария	48	790239	16463	22	426874	19403	45,83	54,02
Буюк Британия	182	4730155	25990	7	99007	14144	3,85	2,09
Венгрия	59	773979	13119	11	161543	14686	18,64	20,87
Германия	314	6693224	21316	14	371204	26515	4,46	5,55
Гресия	80	889570	11120	36	299431	8318	45,00	33,66
Дания	30	788929	26298	3	91546	30515	10,00	11,60
Ирландия	10	346641	34664	1	42713	42713	10,00	12,32
Исландия	5	33844	6769	1	4498	4498	20,00	13,29
Испания	151	4488405	29725	35	644854	18424	23,18	14,37
Италия	234	6165837	26350	13	384460	29574	5,56	6,24
Кипр	4	72741	18185	-	-	-	-	-
Литва	9	263535	29282	1	46817	46817	11,11	17,77
Люксембург	4	73504	18376	-	-	-	-	-
Малта	9	45738	5082	1	3693	3693	11,11	8,07
Нидерландия	83	1201176	14472	12	96031	8003	14,46	7,99
Норвегия	30	330196	11007	1	4535	4535	3,33	1,37
Полша	161	2117813	13154	19	413242	21750	11,80	19,51
Португалия	48	1127298	23485	3	42861	14287	6,25	3,80
Румыния	92	2236096	24305	16	610510	38157	17,39	27,30
Словакия	45	429583	9546	3	34296	11432	6,67	7,98
Словения	16	218330	13646	1	20545	20545	6,25	9,41
Финляндия	34	445534	13104	4	29883	7471	11,76	6,71
Франция	165	4209316	25511	20	501571	25079	12,12	11,92
Швейсария	62	790799	12755	2	16673	8337	3,23	2,11
Швесия	65	722136	11110	1	12256	12256	1,54	1,70
Эстония	9	134318	14924	1	14184	14184	11,11	10,56
Жами	2101	41857372	19923	241	4518706	18750	11,47	10,80

3.4. АҚШ қишлоқ хўжалиги тизимини ривожлантиришда кластерларнинг ўрни ва роли
АҚШда 1990-йилга келиб Қишлоқ хўжалиги ва иқтисоднинг деярли барча соҳаларида кластер сиёсатидан фаол фойдаланила бошлади. Айнан шу даврдан бошлаб қишлоқ хўжалигида кластерли ёндашув АҚШ ҳукуматининг иқтисодий сиёсатининг асосига айланиб, иқтисодиётнинг кластер тузилиши феноменига кўпроқ эътибор берила бошланди.
Америка модели бошқа ривожланган давлатларга қараганда соф капитализм моделини ўзида акс этади. Чунки Кластер ёндашувларини ривожлантириш соҳасида, шунингдек турли хил инновацион технологиялар соҳасида, Америка Қўшма Штатлари инновацион усуллар ва эчимлар учун энг бой ва энг очиқ жойдир. АҚШда америкалик олимлар минтақалар иқтисодиётини ривожлантириш тамойилларини бошқаларга қараганда анча олдинроқ ўрганишни бошладилар ва М. Портер кашшоф эди - кластер моделини ишлаб чиқарувчи саноат кластерлари жуда машҳур бўлди. Аризона, Калифорния, Коннектикут, Флорида, Миннесота, Шимолий Каролина, Огаё, Орегон, Вашингтон штатлари ушбу жараёнга раҳбарлик қилди ва тегишли дастурларни қабул қилди, юзлаб шаҳар ва ҳудудлар ўз кластер стратегияларини ишлаб чиқдилар. АҚШда алоҳида штатлар ривожланиши учун бутун иқтисодий сиёсат асосан кластерли ёндашувга асосланди ва ҳатто ҳокимлар учун махсус қоидалар мавжуд бўлиб, улар ҳар қандай штат губернаторига кластерни қуриш ва ривожлантириш бўйича зарур қарорларни қабул қилишга имкон беради.
Ҳозирда саноат кластерларини шакллантириш АҚШнинг Миллий Бошқарувчилар Ассотсиатсияси томонидан тадбиркорликни қўллаб- қувватлаш бўйича давлат сиёсати доирасида аниқланган инновацион соҳадаги умумий йўналишлардан бири ҳисобланади. Штатларда кластерларни яратишни бошлаш учун комиссиялар тузилди. Таҳлилий ишлар илмий марказлар ва университетлар томонидан олиб борилади. Комиссия кластер аъзоларининг улушларини тақсимлайди, тўсиқларни энгиб ўтишга ёрдам беради ва кластерларни кучайтиришга ғамхўрлик қилади. Давлат бошланғич капитални ажратади, кейин хусусий компаниялар томонидан маблағларни жалб қилади. Глобал рақобатда иштирок этиш устувор инновацион ёндашишга эга Америка кластерларининг ўзига хос хусусияти. Ривожланаётган кластернинг зарур ва мос таркибини аниқлаш учун Қўшма Штатларда кластер комплексларини чуқур ва чуқур ўрганиш ишлари олиб борилмоқда.
АҚШ Минтақавий Тадқиқотлар Институти тадқиқотчилари омил ва матритсани таҳлил қилиш методологиясининг таркибий қисмларидан фойдаланган ҳолда мавжуд кластер бирлашмалари призмаси орқали миллий иқтисодиёт муаммосини кўриб чиқишга ҳаракат қилишди. Саноатлар, кластерлар, кластер тармоқлари ўртасидаги муносабатларнинг интенсивлигини ўрганиш жараёнида 4 та блокда 23 та ишлаб чиқариш кластерлари гуруҳлари аниқланди, улар 5 дан 116 гача иштирок этувчи секторларни бирлаштирдилар; уларнинг таркибига ишчилар сони 38 мингдан 4,5 миллионгача бўлган 82 дан 102 минггача бўлган корхоналар киради, улар 4,5 миллиард доллардан 324 миллиард долларгача қўшимча қиймат яратдилар. Гарвард Бизнес Мактабидаги Стратегия ва Рақобат Институти маълумотларига кўра, 2005 йил ноябрда АҚШда 153 кластерлар аниқланган, энг кўп кластерлар Калифорния-17, Аризона-14, Коннектикут- 13, Миннесота -11, Массачусес-10, Ню-Ёрк. -8, Шимолий Каролина -5, Вашингтон - 5.
Ходимлар сони бўйича энг катта кластер Силикон водийсида жойлашган бўлиб, 1 миллион ишчига эга компютер ва алоқа кластеридир. Детройтда автомобиллар ва уларнинг бутловчи қисмларини ишлаб чиқариш етакчи автомобил ишлаб чиқарувчилар рақобатдош бўлишига қарамай, қўшма лойиҳаларни, шу жумладан таъминот занжирларини яхшилашни, умумий манфаатлар ва Америка иқтисодиёти фойдасига амалга оширадиган кластернинг ёрқин намунасидир. Кластер аъзолари корхона даражасида рақобатлашади, лекин шу билан бирга саноат даражасида ҳамкорлик қилишади. 1890 йилдан бошланган Детройт автомобил кластерида 256,500 ходим ишлайди ва йиллик даромади 36,200 долларни ташкил этади. Энг кичик кластерлар орасида Массачусес штатининг Бостон шаҳрида ион имплантатсия ускуналарини ишлаб чиқариш учун кластер мавжуд бўлиб, кластерда атиги 3 та компания жойлашган. Бирлашган глобал улуши деярли 90% бўлган учта компаниянинг, бир неча юзлаб малакали ходимларнинг мавжудлиги, тадқиқотлар соҳасида глобал раҳбарлик, ихтисослаштирилган этказиб берувчилар билан ишлаш ва кучли рақобат шароитида ушбу кластер фақат ўз тармоғида маълум.
АҚШнинг битта кластерида ўртача ҳисобда 23,831 ишчи ишлайди. Кластердаги компаниялар сони ўртача 228 тани ташкил этади. Рақобатбардошлик нуқтаи назаридан АҚШ кластерлари Швесия, Италия ва Германиядан кейин тўртинчи ўринни эгаллайди, гарчи Америка кластерларининг ўртача ёши жуда ёш, асосан 1949-1955 йиллар. Бостон ва Массачусес штатлари бутун дунёга маълум бўлган кўплаб гуруҳларга (консалтинг технологиясидан соғлиқни сақлашгача) эга.
Америка Қўшма Штатлари тажрибаси шуни кўрсатадики, минтақаларнинг иқтисодий ривожланиши ўзаро боғлиқ бўлган омилларнинг мураккаб тизимига боғлиқ, улар орасида ҳудудий жойлашуви ва юқори малакали кадрлар муҳим, аммо аҳамиятли эмас. Бундан ташқари, на тармоқ таркиби, на янги юқори технологияли ишлаб чиқаришларнинг мавжудлиги минтақанинг иқтисодий ўсишини тўлиқ белгилаб бермайди.
Энг жадал ривожланиш саноат ёки инновацион кластерлар шаклланган ҳудудларга тўғри келади. АҚШда минтақавий инновацион кластерларни шакллантириш ва мустаҳкамлаш вазифаси 2001 йилда Рақобатбардошлик кенгашининг маърузасида энг муҳим миллий устуворликлар қаторига киритилган. Шу билан бирга, бизнеснинг узоқ муддатли ривожланишини таъминлайдиган инновацияларни аниқлаш ва қўллаб-қувватлашга алоҳида эътибор берилади.
Бу эрда давлат инновацион сиёсатининг тўртта асосий шаклларини ажратиб кўрсатиш мумкин:
- янги технологиялар ва маҳсулотларни ишлаб чиқиш ва жорий этиш учун тўғридан-тўғри бюджет томонидан қўллаб-қувватлаш;
- солиқ сиёсати ва маъмурий тартибга солиш орқали билвосита қўллаб- қувватлаш;
- таълим тизимига инвестициялар;
- инновацияларни жадал илгари суриш учун зарур бўлган иқтисодий инфратузилманинг муҳим элементларини қўллаб-қувватлаш.
Ҳозирги кунда АҚШ қишлоқ хўжалиги ва барча соҳаларда етакчи ўринларни эгаллашга интилмоқда. Шу сабабли мамлакатда рақобатбардош бўлган агросаноат кластерларни шакллантиришга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Глобал рақобатбардош бўлган энг машҳур минтақавий инновацион кластер - Калифорниянинг шимолидаги Сан-Франциско жанубида жойлашган Силикон водийсидаги кластердир. Унда 1.5 миллион киши ишлайди. Санта Клара округида жойлашган водийнинг аксарияти пойтахтнинг 29 шаҳрини норасмий равишда ёпиб қўяди. Сан- Францискодан 50 км гача бўлган ҳудудда жойлашган Силикон водийсининг пайдо бўлиши дастлаб ахборот технологиялари соҳасидаги кўплаб мутахассисликлар ҳарбий шартнома ва технологик ташаббуслар асосида ҳарбий комплекс корхоналарини жойлаштирилиши туфайли Калифорнияда тўпланганлиги эди. Бироқ ҳозирги вақтда минтақада компютерлар ва уларнинг таркибий қисмларини ишлаб чиқаришдан ташқари кўплаб кластерлар мавжуд. Силикон водийсидаги қишлоқ хўжалиги кластерларидан энг машхури бу узумчилик ва виночиликка мослашган кластерлардир. Бундан ўттиз-қирқ йил олдин Калифорнияда виночилик дунёнинг энг яхши рейтингида умуман эълон қилинмаган. Яъни, у Франция ёки ҳатто Италия билан яқиндан рақобатлаша олмади, бу эрда табиий омилларнинг бетакрор комбинатсияси, виночиликнинг асрий анъаналари, инфратузилмаси ва истеъмолчиларнинг ўзига хос таъмлари Европалик шароб ишлаб чиқарувчиларнинг глобал ҳукмронликдаги монополиясига ёрдам берди.
Ҳозирда Калифорния АҚШдаги барча шаробнинг 90 фоизини ва дунё ишлаб чиқаришининг 9 фоизини ишлаб чиқаради, бу эса уни дунёда Франция, Италия ва Испаниядан кейин тўртинчи ўринга қўяди. 1997 йилда Калифорнияда 740 дан ортиқ вино заводлари мавжуд эди.
Калифорниядаги виночилик кластерининг тарихи 1778 йилда, испанияликлар биринчи узумзорлар барпо қилган пайтдан бошланади. 19- асрнинг ўрталарига келиб, биринчи тижорат виночилик ташкил этилди, узум экинлари навлари келтирилди ва Европадан мутахассислар таклиф қилинди. 2005 йилга келиб виночиликдан тушадиган даромад 45,4 миллиард долларни, хазинага 1,9 миллиард АҚШ долларини ташкил қилди, Калифорниядаги 58 штатнинг 46 таси узумчилик билан шуғулланади, 513 минг акр эр узумзорлари остида ишлайди, фақат Калифорнияда 207,550 иш ўринлари, ҳар йили иш ҳақи олиш учун. Ишчиларга 7,6 миллиард доллар ажратилган. 1974 йилда Калифорниядаги Враперлар уюшмаси ташкил этилди, у штатнинг энг нуфузли вакилларидан биридир. Унинг аъзолари йирик шароб заводлари ва маҳаллий мустақил ишлаб чиқарувчилар, илмий марказлар ва ўқув муассасалари. Бу кластерлар дунёдаги узумчилик ва виночилик соҳасидаги кластерлар орасида юқори поғоналарда туради. Бундан ташқари АҚШнинг бир нечта силикон минтақалари мавжуд. АҚШда 320 дан ортиқ кластерлар мавжуд бўлиб, булардан 18.7 % улуши қишлоқ хўжалиги кластерларига тўғри келади. АҚШ қишлоқ хўжалиги кластерлари асосан ўзида фермерлар ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишловчи корхоналарни бирлаштиради. Мамлакатда дунёдаги энг ривожланган қишлоқ хўжалиги техникаларини ишлаб чиқарувчи кластер фирмалар CАСЕ ва Жондеерлар ҳам мавжуд.
АҚШ дунёдаги энг катта қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ва техникаларини экспорт қилувчи давлатдир. Қишлоқ хўжалиги махсулотлари ва техникалари экспорти мамлакат экспортида 5-ўринни эгаллайди.
АҚШда қишлоқ хўжалигида Кластер тизимига ўтиши натижасида миллий иқтисодиёти ва қишлоқ хўжалиги соҳасида юқори даражадаги эффектга эришилди.
1. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштиришда рақобатнинг кучайиши ялпи ҳудудий маҳсулотнинг ўсишига ёрдам берди ва меҳнат унумдорлиги, кооперацион алоқаларда маҳаллий корхоналарнинг иштиоки сезиларли даражада ошди;
2. Қишлоқ хўжалигида инновацион фаолият ва илмий фаолиятни рағбатлантириш кучайди.
3. Кичик ва ўрта бизнесни ривожлантириш учун қўшимча давлат томонидан ажратилган ссудалар натижасида минтақада иқтисодий барқарорликка эришилди;
4. Қишлоқ хўжалигидан тушадиган солиқлар сезиларли даражада ўсди.
5. Белгиланган бюджет маблағларидан фойдаланиш самарадорлиги 92 % гача ошди;
6. Мамлакат ташқи бозорда ўз ўрнини мустаҳкамлади. Ички бозорларда рақобат кучайди.
7. Минтақада мавжуд бўлган қишлоқ хўжалиги техникалари 78.3 % гача тубдан янгиланди;
8. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштришнинг янгича усуллари ва технологиялари яратилди;
9. Мамлакат бўйлаб хавфсиз озиқ-овқат маҳсулотларини етиштириш ва аҳолини қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига бўлган талабларини қондириш анчагина ўсди.
10. Қишлоқ хўжалиги техникаларини ишлаб чиқариш ва четга экспорт қилиш бўйича жахондаги етакчи давлатга айланди.