Mavzu;Metr-ritmli hajviy kompozitsiya

Ритм турлари ва уларга хос хусусиятлар. Ритмдан самарали фойдаланиш учун ритм турлари ва уларга хос хусусиятларни билиш зарур. Ритмнинг бош­ланғич хусусияти бу такрорланишдаги даврийликдир. Худди шу хусусият ритмнинг энг содда кўринишини, яъни катталиги бир хил шаклларни бир хил оралиқ (интервал)да такрорлашдан ҳосил бўлувчи қаторни вужудга келтиради. Шунинг учун ҳам ритмнинг бу тури метр ёки метрик қатор деб номланади. Метрик қа­торда такрорланувчи элемент (унсур)лар сони камида учта, яхшиси 5 тадан, ёки 72 дан кам бўлмагани маъқул. Бу ҳолат метрик муносабатни ифодалаш ва такрорланувчи элементларни бир-бирига қиёс­лаш учун зарурдир. Метрик қаторда ифодаланган ритм метрик ритм деб аталади. Метрик қаторнинг содда ва мураккаб хиллари мавжуд. Агар қаторда бир хил элемент ёки шакллар бир хил оралиқларда такрорланса бу оддий метрик қатор ҳисобланади. Оддий метрик қатор­лар бир-биридан уларни ташкил этувчи шакллар ва шакллар орасидаги муносабатга қараб фарқланади (38-расм, 1).

Б

Б

Б

А

А

А



38-расм. Метрик қатор - ритмлар: 1-оддий метрик қаторнинг оралиқли ва оралиқсиз турлари; 2, 3, 4-мураккаб метрик қаторлар. А ва Б - ритм даврлари.

Шакллар орасидаги масофа (ёки бўш­лиқ)нинг кичиклашиши метрик қаторнинг тиғислашувига, оралиқнинг катталашуви эса аксинча, қатордаги элементларнинг сийраклашувига олиб келади ва агар бу оралиқ янада катталаштирилса шакллар энди қатор кўринишида эмас, балки алоҳида идрок этила бошлайди, яъни қатор йўқолади. Шакллар оралиғининг ҳаддан ташқари кичиклашиб бориши ҳам шаклларнинг бир-бирига қўшилиб кетишига, уларнинг узоқдан яхлит шакл ёки ҳажм сифатида идрок этилишига, бу эса яна қаторнинг йўқолишига олиб келади. Шундай қилиб, оддий метрик қаторнинг сийраклашиб йўқолиб кетиши ёки тиғислашиб яхлит шаклга айланиш хоссалари мавжуддир. Демак, қаторнинг метрик муносбатда бўлишлиги учун ундаги шакллар ва шакллар оралиғининг бир-