4. Aeroportlar.Aerodrom va uning asosiy elementlari.
(I)Uchish haqidagi orzular, insoniyatning qadim zamonlardan beri qiladigan orzusi. Buni yunon afsonalarida ko’rishimiz mumkin. Qadim davrda insonlarning qush kabi uchishi haqida ko’plab afsonalar va hikoyalar yozilgan. Havo yo’llari boshqa aloqa yo’llariga qaraganda ancha qimmat bo’lishiga qaramay eng tezkor havo transporti hisoblanadi. Bu aloqa yo’lining o’ziga xos xususiyatlari juda ko’p. Yani dunyoning bir burchagidan boshqa burchagiga tezda, yuqori darajadagi qulaylikda, osongina yetib olish mumkin. Qolaversa bu aloqa yo’li logistikasi boshqa aloqa yo’llariga nisbattan yaxshiroq tashkil etilgani uning yutuqlaridan biridir.
Havo yo’llarini boshqa aloqa yo’llari bilan solishtiradigan bo’lsak, u suv yo’llariga qaraganda ko’p hajmli yuk va yo’lovchi tashish imkoniyati kamroq, temir yo’llariga nisbattan esa xavfsiz hisoblanmaydi, avtomobil yo’llariga qaraganda esa quruqlikning barcha jabhalariga yetib bora olmaydi, ya’ni qisqacha qilib aytganda manzildan manzilgacha. Uning qulay taraflarini takidlab o’tadigan bolsak, havo transportlari boshqa transportlarga qaraganda ekologik jihatdan odamlar uchun xavfsiz. Boshqa aloqa yo’llariga qaraganda xizmat ko’rsatish tezligi nisbattan yuqori hisoblanadi. Bir vaqtning o’zida bir qancha aloqa yo’llarini o’rnini bosa oladi. Ammo uning ham o’ziga yarasha kamchiliklari mavjud.
Tarixdan bilamizki ikkinchi jahon urish davomida havo yo ’lidan keng qamrovli foydanalingan. Bunga misol qilib, Yaponlarning Amerika Qo’shma Shtatlari tomon jo’natgan bombalarini misol qilishimiz mumkin.
Ikkinchi jahon urushi paytida Yaponiya tomonidan yaratilgan “ Bomba-Balon” 12 kg og’irlikdagi vadorod bilan to’ldirilgan balon, 15 kg og’irlikdagi portlovchi bomba va 5 kg og’irlikdagi 4 ta portlovchi moslamani olib yurdi.
Bu sharlar AQSH ga yetib va Kanada va Amerika shaharlari ,o’rmon va xo’jalik yerlarining vayron qiluvchi arzon qurol bo’ladi deb taxmin qilingan.
Balonlar bir qurol turi sifatida ishlatilgan, ammo ular samarasiz bo’lgan, biroq ikkinchi jahon urishi davomida Shimoliy Amerika ustidan amalga oshirilgan hujumlarda keng foydalanilgan.1944-yilning noyabridan 1945-yil apreligacha Yaponiyada 9.300 dan ziyod bunday balonlar ishga tushirilgan. Shimoliy Amerikada esa 300 dan ortiq bu turdagi bombalar topilgan. Bombalar ta’sirida kishi hayotdan ko’z yumdi, bir qancha binolar katta talofat koradi.
Har bir davlat o'z milliy aviakompaniyalarining bir qismini xalqaro deb hisoblashi mumkin. Muntazam Xalqaro reyslar ixtiyoriy turdagi havo trassasining ajralmas bir qismi hisoblanadi.
Manzil bo'yicha xalqaro havo yo'nalishlari quyidagicha bo'linadi:
1.Past balandlik havo yo'llari - xalqaro havo yo'llari CWP (CWP MW)
2. YaIMning xalqaro havo yo'llarida (MW GSYİH) - Oliy balandligi havo yo'llari.
Ularni jihozlash va ta'mirlash bo'yicha MW quyidagilarga bo'linadi:
Nazorat qilingan samolyotlar (boshqariladigan havo yo'llari - ATCS) - dispetcherlik xizmati.
2. Maslahatchi MOT (maslahat marshrutlari - ATAX) - maslahat xizmatlari.
3. Parvoz ma'lumoti yo'nalishlari (FIS).
Mintaqa navigatsiyasining yo’llari
Uchastka maydoni navigatsiya (RNAV - Uchastka maydoni Navigatsiya) - qator navigatsiya tizimi doirasida har qanday tanlab yo'nalishi, havo yoki har ikkisi bir paytda foydalanish davomida chegaralarida uchib beruvchi uchuvchi usuli. Shunday qilib, mintaqaviy navigatsiya marshrutlari mintaqaviy navigatsiya vositalari bilan jihozlangan samolyot uchish uchun o'rnatiladigan yo'nalishlardir.
Yaqinda AQShda birinchi marotaba qo'llaniladigan zonal (off-drift) navigatsiya usuli jahon aviatsiya amaliyotida ko'proq e'tiborga sazovor bo'ldi. Zamonaviy samolyotlar komplekslari hududiy navigatsiya tamoyiliga asoslangan. AQSh federal aviatsiya boshqarmasi mintaqaviy navigatsiyani AQSh hududi bo'ylab parvozlar vaqtida aeronavigatsiya qilishning asosiy usuliga aylantirish dasturini ishlab chiqdi.
Bundan tashqari, mintaqaviy navigatsiya marshrutlari quyidagilarga bo'linadi:
1.Xududiy navigatsiya marshrutlari - chop etiladigan majburiy hisobot nuqtalarida boshlangan va tugaydigan xaritalarda chop etilgan doimiy ATD tarmog'i yo'nalishlari. yo'nalishlarning Intermediate ball parvoz axborot hududlar va sohalarga (yuqori va pastki havo bo'shlig'i, ham) chegaralari bilan, odatda an'anaviy MW ATM tarmog'i bilan chorrahada davlat talablariga muvofiq belgilanadi.
2.Osobye maydoni navigatsiya yo'llari - uskunalar maydoni navigatsiya ega, quyosh tutilgan zarur, ATS yo'llari tarmog'ini, nashr, yoki ma'lum bir vaqt davri uchun RNAV yo'nalishlar sifatida ajratilgan (mavsumi uchun masalan) nazorat qilish markazlari vaqtinchalik ehtiyojlarini qondirish uchun. Odatda, bu 1 MW kategoriya. Biroq, maxsus RNAV marshrutlarida radar xizmatlari old shart emas.
3. Tashkilotsiz treklar - ekipaj tomonidan tanlab olingan nashr qilinmagan marshrutlar, ular uchun samolyot uchish rejalashtirilgan, zona navigatsiyasi vositalari bilan jihozlangan. Yo'nalish zona navigatsiyasi, VOR va DME radiografik navigatsiya vositalarining ish joylari (zonalari) doirasida tanlangan bo'lishi kerak. Quyidagi shartlar bajarilishi kerak:
- Er osti radioeshittirish qurilmalarining tashkiliy bo'lmagan zonalari aerodromali aloqa vositalari, radarlarni nazorat qilishlari kerak;
- Parvoz yo'nalishi taqiqlangan va xavfli joylardan kamida 7,5 kilometr masofani bosib o'tishi kerak.
