Mavzu: XX asr oxiri XXI asr boshlarida globallashuv muommolari, harbiy va ekstrimistik xavf-xatarlarning

Xorijiylikning kelib chiqishi.
Xalifa Ali (r.a.) bilan Muoviya 
o‗rtasidagi tuzilgan bitimdan Kufa yaqinida turgan 12 ming kishidan iborat 
qo‗shinning bir qismi norozi bo‗ldi. Ular «hukm chiqarish faqat Allohning 
qo‗lidadir», degan shior bilan qo‗shinni tark etib, Kufa yaqinidagi Harura 
qishlog‗iga ketdilar. Bu firqaning Kufadagi «xuruj» (bo‗ysunmaslik) voqeasi
ularning «xavorij» (qarshi chiquvchilar) nomini olishlariga sabab bo‗ldi. Bu
voqea Harura qishlog‗ida yuz berganligi bois avvaliga ularni «haruriy lar» deb 
ham ataganlar. Ular o‗zlarini «shurot» (jonlarini Alloh yo‗lida tikkan kishilar)
deb nomlaganlar. Yana ularning «Muhakkima» («hukm Allohning qo‗lida» 
deguvchilar) degan nomlari ham bo‗lgan. 
Xavorijlar o‗zlariga Abdulloh ibn Vahb ar­Rosibiyni amir etib saylab, Ali 
(r.a.) va Muoviyani yo‗q qilish payiga tushdilar. Xalifa Ali (r.a.)ni 660­yilda 
xorijiy Abdurrahmon ibn Muljam o‗ldirgach, xavorijlar ikki firqaga bo‗linib, biri 
Iroqda qoldi, ikkinchisi Arabiston yarim oroliga ketdi. Umaviylar davrida
xavorijlarga qarshi keskin kurash olib borildi. Chunki ular Umaviylar davlatiga 
katta xavf solardilar. Bu davrda xavorijlar kuchayib, Kirmon, Fors, Yamoma, 
Hadramavt, Toif va Yaman kabi shahar hamda o‗lkalar ni egalladilar.Hokimiyat 
Umaviylardan Abbosiylar sulolasi (749–1258) qo‗liga o‗tganidan keyin ham bu 
toifa bir muddat o‗z kuchini yo‗qotmadi. Biroq Abbosiylar uzoq vaqt ularga qarshi 
uzluksiz olib borgan kurashlaridan so‗nggina xavorijlar inqirozga yuz tutdi. 
Xavorijlar ta‘limotlari asosi quyidagilardan iborat: 
– ular gunohkorni «kofir» deb e‘lon qildilar. Shunga ko‗ra xalifa Usmon ni 
Abu Bakr va Umar yo‗lidan yurmagani uchun kofir deyishadi. Ali , Muoviya,
Abu Muso al­Ashhariy, Amr ibn al­Oslar muxolif guruhlarda qatnashganlari 
uchun ular nazdida kofirlar; 
– «zolim» podshohga qo‗lda qilich bilan qarshi chiqishni diniy vazifa (vojib) 
deb biladilar. O‗z e‘tiqodini yashirish tamoyili (taqiya) rad etadilar. O‗zlari harbiy 
jihatdan zaif bo‗lsalar ham, qudratli «zolim» podshohga qarshi chiqish vojib 
bo‗laveradi, deb hisobladilar; 

---

– xalifalikka har qanday odam, Quraysh qabilasidan yoki arab bo‗lishligidan 
qat‘i nazar, musulmonlar tomonidan saylanishi mumkin. Xalifalik, shialar 
aytganidek, ma‘lum jamoat (sulola) ichida cheklanmagan; 
– namoz, ro‗za, zakot va boshqa amallarni imonning bir bo‗lagi, deb
hisoblaydilar. Kishi to barcha amallarni bajarmaguncha, dili bilan tasdiqlab, tili 
bilan aytishi musulmon deb tan olini shi uchun kifoya emas.Demak, islomda
dastlab paydo bo‗lgan firqa «xorijiylar»dir. Boshqa dinlarda bo‗lgani kabi 
musulmonlar ichida ham firqalar bo‗lgan. Muhammad payg‗ambar aytganlaridek, 
islom dini­da 73 ta firqaga bo‗linish yuz beradi. Ularning bittasigina to‗g‗ri yo‗lda
qolganlari esa, zalolatda hisoblanadi. Qur‘on oyatlari va hadislarda ham 
firqalarga bo‗linmaslikka buyuriladi. «Xorijiylar» o‗z talqinlaridagi «sof» islom 
qoidalariga qat‘iy rioya qilish taraf­dori edi. Aynan xorijiylar o‗z qarashlari va 
faoliyatiga qo‗shilmaganlarni imonsizga chiqarish, ularga qarshi «jihod» olib 
borish haqidagi g‗oyalarni ishlab chiqib, terror uslubini qo‗llash orqali
hukmdorlarni jismonan yo‗q qilish amaliyotini boshlab bergan edi. Bunday 
g‗oyalar kelib chiqishiga ko‗ra hokimiyat uchun kurashning zo‗ravonlikka 
asoslangan usullaridan bo‗lib, minglab kishilarning halok bo‗lishiga olib kelgan.
Azraqiylar (Azoriqa) guruhining asoschisi Nofih ibn al­Azraqdir (vaf. 
685­y.). Xavorij guruhlari orasida eng murosasiz va beshafqat sanalgan bu jamoa 
hozirgi kungacha yetib kelmagan.Azoriqa ta‘limotiga xos bo‗lgan jihatlar 
quyidagilar: 
– xalifa Alini «kofir» deb hisoblaganlar; 
– gunohi kabira qilgan musulmonlarni kofir deb e‘lon qilgan­lar; 
– azoriqalardan bo‗lmagan musulmonlar, ularning qariyalari, ayol va bolalari 
qonini to‗kishni (istiroda) halol deb hisoblaganlar; 
– hayz ko‗rgan ayollarga ham namoz o‗qish va ro‗za tutishni farz deb 
hisoblaganlar; 
– mayda o‗g‗rilik uchun ham qo‗lni butunlay yelkadan kesib tashlashni 
buyurganlar. 
IX asr oxirida Iroqda yuzaga kelgan qarmatiylar ekstremistik harakati 
ham islom arkonlarini tan olmagan holda, haj amalini ham bid‘at, butparastlik
deb e‘lon qilgan edi. Harakat o‗z nomini uning asoschisi Hamdon ibn 
al­Ashhasning laqabi «qarmat» so‗zidan olgan bo‗lib, uning ma‘nosi
manbalarda turlicha «kalta oyoq» yoki «qizil ko‗z» kabi ma‘nolarda ifodalangan. 
Qarmatiylar islom tarixida o‗chmas dog‗ qoldirgan jinoyatlarni sodir etgan. Ular 
haj mavsumlarida karvonlarga hujum uyushtirib, bosqinchilik bilan shug‗ullangan. 
Xususan, 930­yilda ular Makaga bostirib kirib, shaharni talon­taroj qilganlar, bir 
necha ming hojilarni va Makka aholisini qatl etib, asirga olganlar. Ka‘bani vayron 

---

qilib, qora toshni ikkiga bo‗lib, Bahraynga olib ketganlar, faqat 20 yildan keyin 
katta to‗lov evaziga u Makkaga qaytarib berilgan.
XI asr oxirida Eronda yuzaga kelib, maxfiy ravishda ish ko‗rgan 
«hashshoshiylar» (arab: hashish (nasha) chekuvchilar, giyohvandlar) terrorchilik 
oqimi esa hokimiyatni egallash maqsadida ularga xayrixoh bo‗lmagan 
hukmdorlarga suiqasd uyushtirish amaliyotini oldinga surgan edi. Uzoq vaqt 
hashshoshiylar ko‗plab hukmdorlarga tahdid solib turgan, hattoki, ayrim Yevropa 
mamlakatlari rahbarlari o‗z xavfsizliklarini ta‘minlash uchun ularga to‗lov 
to‗lashga majbur bo‗lgan. Ingliz tilidagi suiqasd ma‘nosini anglatuvchi 
«assassinate» so‗zi ham aynan «hashshoshiy» atamasidan kelib chiqqani oqimning 
o‗z davrida davlatlar xavfsizligiga katta tahdid tug‗dirganidan dalolat beradi. Shu 
bilan birga, «hashshoshiylar» zamonaviy terrorchilar tomonidan ham keng 
qo‗llanilayotgan, oddiy kishilar va yoshlarga giyohvand moddalarni iste‘mol 
qildirib, o‗lsa shubhasiz jannatga tushishiga ishontirgan.
Diniy mutaassiblikka asoslangan ixtiloflar oqibatida cheksiz nizolar, 
kelishmovchiliklar, hatto qonli urushlar kelib chiqib, katta talafotlarga va
jamiyatning inqiroz tomon yuz tu tishiga sabab bo‗lgan. Buzg‗unchilik va
zo‗ravonlikka asoslangan, e‘tiqodiy birlikka tahdid solgan bunday oqimlar 
faoliyati o‗z davri ulamolari tomonidan qattiq qoralanib, sultonlar tomonidan 
ta‘qib qilinganini alohida ta‘kidlash lozim. Masalan, Umaviy va Abbosiy xalifalar 
xorijiylarni butunlay qirib tashlash siyosatini olib borgan edilar. Islomning 
mohiyatiga butunlay zid bo‗lgan bunday oqimlarning barchasi oxir oqibatda 
tanazzulga duchor bo‗lgan. 
Shunday bo‗lsa­da, yuqorida qayd etilgan oqimlarning g‗oyalari va amaliyot 
shakllari keyingi davrlarda ham rivoj topganini aytish joiz. Xususan, VII asrning 
ikkinchi yarmida paydo bo‗lib, to XVIII asrning oxiriga qadar islom olamida 
davom etib kelgan diniy­ekstremistik harakatlar inqirozga uchragan bo‗lsa
ham,oradan oz muddat o‗tib, ular tomonidan talqin qilingan g‗oyalar
zamonaviy ko‗rinishdagi turli mutaassib guruhlar yetakchilari mafkurasiga asos 
bo‗lib xizmat qildi va bu bilan diniy ekstremis tik harakatlar rivojining yangi davri 
boshlandi deyish mumkin.
Shunday bo‗lsa­da, islomning asl mohiyatiga butunlay zid bo‗lgan 
yuqoridagi g‗oyalar va amaliyot shakllari keyingi davrlarda ham rivoj topdi. 
Islomda «inqilobiy kurash» ta‘limotini yaratgan suriyalik Ahmad ibn Taymiya 
(1263–1328)ning fikrlari keyinchalik «soxta salafiylik» kabi turli radikal
harakatlarning yuzaga kelishiga xizmat qildi. Aslida islomda «salaf» (arab:
«ajdodlar», «avval yashab o‗tganlar») deganda, hadislarga ko‗ra, Muhammad
payg‗ambar zamonlari va undan keyingi ikki davrda yashagan musulmonlar
tushuniladi. Islom mujtahid ulamolari ilk musulmonlarni «salafi solih», ya‘ni 

---

«solih ajdodlar» deb yakdil hisoblashadi. Ulardan keyingi davrlarda yashagan 
musulmonlarga nisbatan «salaf» yoki «salafiy»lar tushunchalari aslo ishlatilmaydi. 
Ibn Taymiyaning: «Agar musulmonlar o‗z diniy amallarini bajarishga qodir 
bo‗lmasalar, buning zamirida payg‗ambar ko‗rsatmalariga amal qilmaslik yotadi. 
Faqat salafi solihlardan o‗rnak olinsagina, ular kabi muvaffaqiyatga erishish 
mumkin» – degan g‗oyasi boshlab bergan masala hamon dolzarb bo‗lib kelmoqda.
Bu g‗oya ni amalga oshirish bir tomondan, Qur‘oni Karimni yangicha sharh lash 
hamda o‗sha davr mujtahid ulamolar kengashi bilan munozara qilishni, ikkinchi 
tomondan esa, qurbi va toqati yetganicha shar‘iy amallarni bajarishni, shuningdek, 
yaxshilikka da‘vat etib yomonlikdan qaytarish bilan jihod qilishni taqozo etadi. 
XX asr o‗rtalariga kelib salafiylar tashabbusi bilan quyidagi aqidaviy 
masalalar to‗plami e‘lon qilindi: 
Birinchidan, salafi solihlar kabi kamtarona hayot kechirmaslik hamda G‗arb 
mamlakatlariga tobelik musulmon dunyosi ning tanazzuliga sabab bo‗ladi. 
Islomning ilk davridagi urf-odat va an‘analarni hayotga tatbiq etish orqali bunday 
noxushliklarni bartaraf qilish mumkin. 
Ikkinchidan, G‗arb madaniyatiga taqlid qilmagan holda, ular yaratgan ilm-fan 
va texnika yutuqlaridan foydalanishni o‗zlash tirish lozim. 
Va nihoyat, islomni asl holiga qaytarish, butun dunyoni Alloh uchun fath 
qilish va Iblisga qarshi kurashish uchun jihod qilishdir. 
XX asrning ikkinchi yarmida o‗z oldiga xalifalikka asoslangan islom 
davlatini barpo etish vazifasini qo‗ygan «islohotchilik», «panislomizm» niqobi
ostida soxta salafiylik yangidan jonlandi. Bu o‗z navbatida siyosiy islohotlarni 
amalga oshirish zarurligini bayroq qilib ko‗targan o‗ta radikal diniy­siyosiy 
tashkilot va
oqimlarning vujudga kelishiga yo‗l ochib berdi.