Mavzu: viruslarning ko’payishi

1. Tayoqchasimon viruslar. Bu guruxga kiruvchi viruslar to’g’ri, buqilmaydigan, mo’rt, silindir formasida bo’lib, ular “tamaki chiporlanish (mozaikasi) viruslari” guruhi deyiladi. Bu guruhga uzunligi 130 - 300 nm, eni 20 nm ga yaqin viruslar kiradi.
2. Ipsimon viruslar. Ipsimon viruslarning zarrachalari oson bukuluvchan, elastik va bir biri bilan matashish xususiyatiga ega bo’ladi. Ipsimon viruslarning eni 10-12 nm atrofida bo’lib, uzunligi 400-900 nm ga yetishi mumkin.
Viruslarning ipsimon formasi faqat o’simlik virusiga xos deb hisoblanar edi. Ammo keyingi vaqtlarda DNK va RNK tutuvchi bakteriofag-larning ham ipsimon formalari topildi. Masalan, fd – bakteriofagi.
3. Sharsimon viruslar. Bu guruhga juda ko’p hayvon, o’simlik, hasharot, zamburug’, suv o’tlari va bakteriofag viruslar kiradi. Sharsimon virus zarralari ko’p qirrali sferoidga o’xshaydi, Bu xil virus zarralarining diametri 20 nm dan 130 nm gacha yetishi mumkin. Bu guruxga bakteriya, o’simlik, hayvon va odamlarda kasallik tug’diruvchi viruslar kiradi.
4. Tuxumsimon viruslar. Bu guruhga kiruvchi viruslardan beda chiporlanish virusini (20 x 60 nm) ko’rsatish mumkin.
5. Murakkab viruslar. Bu guruxga biologiyasi va morfologiyasi juda xilma xil, yuqorida keltirilgan viruslardan o’zining murakkab tuzilishi bilan farq qilidigan viruslar kiradi. Masalan, gripp, OITS, uchuq, chechak, qushlar o’lati virusi va boshqalar shu guruhga kirib, ancha katta (100 - 250 nm) va kompleks struktura hosil qiladi. Murakkab viruslar guruhiga ko’pgina bakteriya, aktinomitset, chechak va ba’zi hayvon viruslari kiradi.
Ba’zi viruslar esa kristall shakldagi oqsil ekanligi aniqlangan. Viruslar oqsil qobig’i nuklein kislotasidan iborat bo’ladi. O’simliklarda kasallik qo’zg’atuvchi viruslar tarkibida RNK bo’lsa, DNK esa ayrim hayvon va boshqa organizmlarda kasallik qo’zg’atuvchi viruslar tarkibida bo’ladi.
Virus zarrachalarining o’ziga xos tuzilishi uning asosiy funktsiyasi - o’ziga o’xshash zarrachalarni hosil qilish vazifasini bajarish imkoniyatini beradi. Nuklein kislotasi virusning genetik funktsiyasini bajarsa, oqsil qismi nuklein kislotani tashqi muhitdan to’la muxofaza qilib, virus zarrasining avtonomligini ta’minlaydi va uning turg’unligini oshiradi.
Viruslar ko’pgina o’simliklar, hayvonlar va odamlarda turli xil kasalliklarni keltirib chikaradi. Masalan, odamda gripp, qizamiq, chechak, suvchechak, quturish, infektsion sariq kasalligi, poliomielit, OITS kabi kasalliklarni keltirib chiqarsa, o’simliklarda turli mozaika, pakanalik, xloroz, jingalaklashish, barg tomirlarining rangsizlanishi va shunga o’xshash simptomli kasalliklarni qo’zg’atadi.
Hujayradan holi bo’lgan viruslar – virion deyiladi va oqsil qobig’iga o’ralgan nuklein kilotadan iboratdir.