Mavzu: “Uchinchi ming yillikning bolasi” dasturidagi o`rta va katta yosh davri tahlili

 

3. O`RTA GURUH BOLALARINING MA`NAVIY KAMOLATINI TA`MINLASH  

 

Bolalarda nafosat va orastalikni shakllantirish. Ularda kiyinish, yechinish, sochlarini tarab qo`yish 

etkazish kabi hislatlarni tarkib toptirish. 

Kiyimlardagi  nuqson  (loy  sachrash,  choki  so`kilishi,  tugmasini  tushib  qolishi)ni  o`z  vaqtida 

sezish, uni kattalar yordamida bartaraf qilishga odatlantirish.  

Shaxsiy  gigiyena  (qo`lni  sovun  bilan  yuvish,  tirnoqlarini  tozalash,  iflos  narsalarga  qo`l 

tekkizlaslik kabilar) qoidalariga rioya qilishga o`rgatish.  

Uyqudan  keyin,  ovqatlanishdan  oldin,  yumush  bajargandan  so`ng  suvni  isrof  qilmasdan 

yuvinishga o`rgatish. Qo`l, oyoq va badan uchun foydalaniladigan sochiqlarni  farqlashga o`rgatish.  

Ertalab yuvinmasdan kattalarga salom berish hurmatsizlik ekanligini anglatish.  

Kiyimlarni  tez  va  to`g`ri  kiyib  yechishga  odatlantirish.  Tengdoshlari  kiyimdagi  va 

tartibsizliklardan ohista ogohlantirishga o`rgatish. Ko`chada qog`oz va boshqa ortiqcha narsalarni yerga 

tashlamaslik, ularni belgilangan joyga tashlashga o`rgatish.  

Bolalarda  atrofdagi  kishilarga,  o`rtoqlariga  nisbatan  xushmuomalalikni  shakllantirish.  Ko`chada 

jamoat  joylarda,  mehnonda  tartib-intizomli  bo`lishga  odatlantirish.  Xonaga  kirganda  oyoq  kiyimini 

yechishga va atrof joyiga tartibli qo`yishga o`rgatish.  

O`zidan  katta  yoshdagilarga  “siz”lab  murojaat  qilishga  o`rgatish.  Katta  yoshdagi  kishilarga 

hurmat  bilan  salom  berishga,  uxlashga  yotayotganida  xushmuomalalik  bilan  “Otajon,  onajon,  yaxshi 

yotib  turing”,  deb  tilak  bildirishga  odatlantirish.  Kattalar  va  tengqurlari  ko`magiga  minnatdorchilik 

bildirib,  “raxmat”    aytishga  o`rgatish.  Tengdoshlari  va  o`zidan  kichiklarga  e`tiborli  bo`lish,    yordam 

berish, saxiylik, mehribonlik, g`amxo`rlik qilishga o`rgatish.  

Tengqurlari va o`zidan kichiklarning ismini to`liq aytishga, o`zidan kattaroq yoshdagilarga “aka” 

yoki “opa” so`zini qo`shib aytishga o`rgatish.  

Bolalarda  mehnatsevarlik  va  mustaqillik  sifatlarini  rivojlantirish.  Xonani  saranjom-sarishta 

tutishga,  xona  anjomlarini  joy-joyiga  qo`yishga,  o`yinchoqlarning  faqat  kerakligini  olib  o`ynashga 

odatlantirish. 

Xontaxta, kursi, divan, kreslo, shkaf, ko`zgu kabilar bilan tanishtirish. Duradgorlik asboblarining 

(arra, tesha, bolta, egov, ombur) nomlarini va vazifalarini o`rgatish.  

O`g`il  bolalarni  uy  hayvonlarini  parvarishlash,  suv  keltirish,  axlat  to`kish  kabi  uy  yumushlariga 

o`rgatish. 

Bolalarda kattalar mehnatiga qiziqish va hurmat hissini shakllantirish. Kattalar mehnati haqidagi 

tushunchalarini  kengaytirish.  Uy-ro`zg`or  yumushlarini  bajarishga  kattalarga  yordam  berishga 

odatlantirish. 

O`simlik  va  jonivorlarni  parvarishlashga  (o`simliklar  tagini  yumshatish  va  sug`orish,  tovuq  va 

qushlarga don, suv berish, kabilar) meva va sabzavotlarni yig`ishtirishda yordam berishga o`rgatish.  

Buyumlarni  va  rasmdagi  shakllar  (doira,  kvadrat,  uchburchak)ni  bir-biridan  farqlash,  ularning 

qanday shakllarda ekanligini aytishga o`rgatish. 

To`g`ri  to`rtburchak  bilan  tanishtirish,  tayoqchalardan  to`g`ri  to`rtburchak,  kvadrat,  uchburchak 

yasashda  o`rgatish.  Bu  shakllardan  foydalanib,  qo`shimcha-uycha  yasashga  o`rgatish.  Aniq  bir 

yo`nalishni ifodalovchi so`z va qo`shimchalarni o`rgatish. 

Masalan:  oldinga-orqaga,  yuqoriga-pastga,  o`ngga-chapga,  oldinda-orqada,  yuqorida-pastda, 

o`ngda-chapda kabilar.  

Vaqtni ifodalovchi so`zlarni o`rgatish asosida olalargavaqt haqida tasavvur hosil qilish. Masalan: 

kun,  tun,  ertalab,  kechqurun,  kecha,  bugun,  ertaga  kabilar.  Harakat  tarzini  ifadalovchi  so`zlarni  (tez, 

sekin) o`rgatish.  

Sanoq cho`plar to`pi bilan tanishtirish va u bilan ishlashni, kub va shar shakllari nomini o`rgatish. 

Bolalarning  matematik  tafakkurini  rivojlantirish  maqsadida  quyidagi  didaktik  o`yinlar  va 

mashqlar  tavsiya  etiladi:  “Kimga  qancha?”  ,  “Qaysi  o`yinchoq  yashirilgan?”  ,  “Kimga  shuncha?”, 

“Darvozadan  o`ting”,  “Keling  sanaymiz”,  “Qaysi  o`yinchoq,  qaysi  songa  tegishli?”,  “Sharlar”, 

“Tovushiga ko`ra toping”, “Kim tezroq terib oladi?”, “Teskarisini ayting”, “Gulli g`ildirak”, “Miqdoriga 

---

ko`ra  tanlang”,  “Qo`lingizda  nima  bor?”,  “Katta  va  kichik  narsalar”,  “Qaysi  doirani  qo`yish  zarur?”, 

“Mahsus topshiriq”, “Nima o`zgardi?” , “Kimga nima?”, “Huddi, shunday halqani toping?”, “Unda nima 

bor?”. 

Bolalarga  ilk  iqtisodiy  ma’lumotlar berish. O`yinchoq, konfet, kiyimlar va boshqa narsalarning 

bozor va do`konlar sotib olinishini tushuntirish. Bozor va do`kondagi narsalar sotilishi, haqida tasavvur 

hosil qilish. Pul mehnat evaziga  topilishi haqida tushuncha berish. Pulni topish oson emasligi, uni tejab 

sarflash,  faqat  zarur  narsalar  (kiyim,  kechak,  uy  ro`zg`or  buyumlari,  oziq-ovqatlar,  o`yinchoqlar)  sotib 

olish lozimligini anglatish.  

Bolalarga tabiat va uni asrash zarurati haqida ma`lumot berish. Meva va sabzavotlar(olma, uzum, 

qovun,  tarvuz,  nok,  shaftoli,  o`rik,  olcha,  gilos,  qulupnay,  sabzi,  karam,  pomidor,  piyoz,  kartochka  va 

boshqalar)  nomlarini,  shaklini,  rangini  va  ta`mini  aytib  berishga  o`rgatish.  Ulardan  qaysi  biri  qayerda 

(daraxtda,  polizda,  kabi)  o`sishi  haqida  tasavvur  hosil  qilish.  Gullar  bilan  tanishtirishda  davom  etish. 

Ularning  nomlarini  to`g`ri  aytishga,  rangi  va  o`ziga  xos  belgilarni  ajrata  olishga  o`rgatish,  xona  gullari 

haqida  ma`lumot  berish,  ulardan  ayrimlarini  nomini  aytishga  o`rgatish,  ularni  parvarish  qilishga 

o`rgatish.  

Uy  hayvonlari  (mushuk,  kuchuk,  sigir,  qo`y,  echki,  ot  va  boshqalar)  va  ularning  bolalarini 

nomlarini  aytishga  o`rgatish.  Har  qaysi  uy  hayvoni  nima  oziqlanishi  haqida  tasavvur  hosil  qilish. 

Ularning o`ziga xos xususiyatlari (yurish, ovoz chiqarish)ni o`rgatish.  

Qushlar  (chumchuq,  musicha,  kaptar,  to`ti,  bulbul,  boyo`g`li,  qaldirg`och,  qarg`a  va 

boshqalar)ning nomi katta-kichikligi, rangi, qanday ovoz chiqarish, qanday, nima bilan oziqlanishi, bilan 

tanishtirish.  

Baliq,  qurbaqa,  ilon,  toshbaqa,  tipratikon,  tovuq,  o`rdak,  g`oz  kabi  jonivorlar  hayoti  bilan 

tanishtirish. 

Bolalarda jonli tabiatga nisbatan mehribonlik hissini tarbiyalash, ularga daraxt shoxiga osilmaslik, 

tosh otmaslik gullarni uzib tashlamaslik zarurligini anglatish.  

Ta`limiy  o`yinlar  vositasida  bolalarning  nutqini  o`stirish  va  tafakkurini  rivojlantirish.  Bolalarga 

turli  qiziqiqarli  o`yinlar  o`ynatish  sahnalashtirilgan  kichik  ertaklar  asosida  bolalarga  dumaloq,  to`g`ri 

to`rtburchak  va  uchburchak  shakliga  o`xshash  narsalar  (meva,  sabzavot,  o`yinchoqlar)ni  qog`ozning 

butun sathini joylashtirib tasvirlashni o`rgatish.  

Bolalarning  loy  plastinlin  bilan  ishlash  malakalarini  o`stirish.  Loy  plastinlindan  yumaloq, 

uzunchoq, tuxumsimon shakllarni yasashga o`rgatish. Loy bilan ishlash yo`llari bilan yaqindan tanishtira 

borish:  barmoqlar  bilan  (yaqindan)  tasvirning  mayday  qismlarini  chimdish,  yapaloqlangan  shakllarning 

chetlarini buklash va boshqalar.  

Loy  bo`lagini  kaftlar  orasiga  olib  aylantirish  orqali  yumaloq,  tuxunsimon,  ustuncha  shaklidagi 

narsalar (olma, sabzi, bodring, tuxum, baliq, toshbaqa, xo`roz va boshqalar)ni yasashga o`rgatish. 

Bolalarni  qog`oz  va  kartondan  tasvirlar  qirqib  yopishtirish  usuli  bilan  tanishtirish.  Qirqib 

yopishtirish  usulida  sodda  ko`rinishdagi  turli  shakllarni  yasash  orqali  bolalarning  tasviriy  faoliyatini 

rivojlantirish. 

Qirqilgan  qog`oz  va  karton  bo`laklarini  bir-biriga  yelimlab  biror  narsaning  tasvirini  yasashga 

o`rgatish. 

Qirqib  yopishtirish  bo`yicha  quyidagi  topshiriqlarni  bajarish  tavsiya  etiladi.  “Kvadrat”, 

“Doiracha”,  “Barglar”,  “Gullar”,  “O`yinchoq  mashina”,  “Sandiqcha”,  “Bayroqcha”,  “Daraxt”,  “Uy”, 

“Narvon”, “Panjara”. 

Qog`oz  yoki  kartonni  qirqishda  qaychi  (bolalar  uchun  maxsus  uchi  to`tmoq)  plasmassa, 

qoplangan) I to`g`ri ushlash va ishlatishni, kvadrat shaklini qirqishni, kvadratdan doira shaklini qirqishni 

o`rgatish.  

Qirqish-yasash ishiga bolalarning qiziqishlarini rivojlantirish. 

Ularning shakli va o`lchamli har xil bo`lgan taxtachalar uzun va qisqa, keng va tor, uchburchak va 

to`rtburchak,  katta  va  kichik  taxtachalar  bilan  tanishtirish.  Bu  materiallardan  soda  ko`rinishdagi 

shakllarni qurish va yasashga o`rgatish.  

Bolalarning musiqiy faoliyatini rivojlantirish. Ularni musiqa cholg`u asboblari bilan tanishtirishda 

davom etish.  

---

Doirachalar va shiqildoqlardan foydalanib, turli ohangli usullarni chalishga o`rgatish.  

Musiqa  asboblari  ohangiga  mos  ravishda  chaqqon  harakatlanish  va  ohista  yurishga  odatlanish. 

Oyoq uchiga yurib, qo`llar mayin harakat qilishga o`rgatish.  

Musiqa  ostida  harakatlarni  mustaqil  boshlash  va  tugallashga  o`rgatish.  Musiqa  va  qo`shiq 

ohangiga mos holda yengil yugirib to`xtash malakasini hosil qilish.  

Musiqa  ritmik  k`onikmalarni  shakllantirish,  raqs  usullarini  ifodali  ijro  etishga  o`rgatish.  Musiqa 

mashg`ulotlari  uchun  quyidagi  musiqa  asarlari  tavsiya  etiladi:  o`zbek  xalq  kuyi  –  “Yallama  –  yorim”, 

“Andijon polkasi”, - X.Muhamedova – “Qo`g`irchog`im – alla-yo”, F.Nazarov – “Kichkintoylar marshi”, 

I.Akbarov  –  “Ko`za”,  D.Omonullayeva  –  “Childirma”,  Q.Qodirov  –  “Bahtiyor”,  “G`oz-g`oz  turdi”, 

“Paxtaoy”, K.Abdullayev –“Olma”.  

Bolalarga  she`rlar  yodlatish,  go`zallikni  his  etish  tuyg`usini  shakllantirish.  She`rlarni  ifodali 

o`qish yo`llarini o`rgatish.  

Bolalarni  badiiy  didini  o`stirish  maqsadida  quyidagi  asarlar  tavsiya  etiladi.  “Qumursqa”,  “Oltin 

xo`roz”, “Halollik”, “Quyoncha va laylakxon”, “Chivinboy”, “Bo`g`irsoq,(rus xalq ertagi), N.Norqobilov 

– “Do`st”, M.Murodov  – “Ahillikda  gap ko`p”,  T. Adashboyev  – “Qo`g`irchoqni  avaylab”, X.Nazar  – 

“Pal`tocha”, O`.Xotimov – “Tomchi haqida ertak”, Y.Sa`dullayeva – “G`ish”, A.Mahmudov – “Barno”, 

T.Adashboyev  –  “Sichqonning  orzusi”,  Sh.Sa`dulla  –  “Lola  va  mushuk”,  X.Yoqubov  –  “Qor”, 

A.Avloniy – “Taqsim”, “Alisher Navoiyning bolaligi”, “Bobur haqida”, Y.Sa`dullayeva – “Yong`oqjon”, 

Mirmuhsin  –  “Olxo`ri  va o`rik”,  Z.Ibraximov “No`hat  va tuz haqida ertak”,  N.Rahimov  –  “Yalpiz”, T. 

Ortiqxo`jayev  –  “Tushlik”,  X.Rahmat  –  “Quyoncha”,  T.  Yo`ldosh  –  “Qo`g`irchog`im  o`ynasin”, 

P.Muhammadiyorov  –  “Nigora”,    K.Rahim  –  “Dilbar”,  Obid  Rasul  –  “Tinchlik  yashar”,  A.Akbar  –

“Bolarilar”, A.Obidjon – “kapalakning holi”, M.A`zam “Kun vat un” Shirin va baliqcha, “Osmonda oy 

qanday paydo bo`lgan?” , “Tulki bilan xo`roz”(fors xalq ertagi) “Mitti sichqonning katta sarguzashtlari 

(Amerika xalq ertagi), “Kaklikning necha dumi yo`q,(Afrika xalq ertagi).  

Bolalarda  huquqga  doir  eng  datslabki  tushunchalar  haqida  ma`lumot  berish.  Bolalarga 

O`zbekiston  konstitutsiyasida  belgilangan  tartib-qoidalar  va  ularga  rioya  etish  haqida  ilk  tushunchalar 

beish.  Jamoat  joylarida  boshqalar  oldida  o`zini  tutish  odobi  haqida  qarashlarni  shakllantirish,  qilish 

mumkin  bo`lmagan,  odobdan  emas  deb  qaraladigan  harakatlar  haqida  tushunchalar  hosil  qilish, 

so`kinish,  harhasha  qilish,  butun  narsani  sindirish,  toza  narsalarni  kir  qilish  mumkin  emasligini 

singdirish.  

Bolalarda  tasviriy,  san`atga  oid  tushuncha  tasavvur,  ko`nikma  va  malakalarni  tarkib  toptirish. 

Ularda  tasviriy  san`atini  his  etish,  undan  zavqlanish  va  rasmlarda  aks  ettirilgan  qahramonlarga 

munosabat bildirish ko`nikmasini shaklantirish. 

Bolalarda turli ranglardan zavqlanishni, mavzuli rasmlarni idrok etish hissini tarbiyalash. Ranglar 

(qizil,  sariq,  yashil,  ko`k,  jigarrang,  oq,  qora)ni  bir-biridan  ajrata  olishni,  ularni  o`zaro  qiyoslash 

(qizg`ish,  ko`kish,  sarg`ish)ni  o`rgatish.  Rasmlardagi  ranglarning  ifodalilik  xususiyatlaridan 

foydalanishni ranglar orasidan o`ziga ma`qul keladiganini tanlashga o`rgatish.  

Bolalarning  qalam,  flomaster  va  mo`yqalamdan  to`g`ri  foydalanish  malakalarini  shakllantira 

borish.  Bolalarga  qalam  va  mo`yqalamni  ushlash,  mo`yqalamni  bo`yoqqa  botirish,  qalam  va 

mo`yqalamni qog`oz ustiga erkin yurgizish, ish tugagach, mo`yqalamni artib qo`yishga o`rgatish.