|
1-jadval
Turli tuproqlarning umumiy fizikaviy xossalari
Tuproq va uning holati
|
Genetik gorizonti va uning chuqurligi
|
Zichligi g/sm3
|
Qattiq fazasining
zichligi g/sm3
|
Umumiy g‘ovak-
ligi, foiz
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
Chimli podzol, qo‘riq yer (I.P.Grechin)
|
A1 5-15
A2 22-32
B1 64-74
C 104-114
|
1,23
1,29
1,66
1,72
|
2,52
2,62
2,67
2,71
|
51,2
50,8
37,8
36,5
|
Chimli podzol, haydalma yer
|
Ax 0-27
A2 36-46
B1 60-70
B2 74-84
|
1,14
1,57
1,62
1,79
|
2,53
2,63
2,69
2,69
|
54,9
40,3
39,8
33,5
|
Oddiy qora tuproq, qo‘riq yer
|
A1 2-12
A2 12-22
B1 30-40
B2 57-67
|
1,15
1,17
1,31
1,37
|
2,55
2,58
2,65
2,68
|
54,9
54,7
50,6
48,9
|
|
Bx 87-97
|
1,51
|
2,72
|
44,9
|
Oddiy qora tuproq, haydalma yer
|
Ax 0-10
Ax 10-20
B1 29-39
B2 54-64
Bk 86-96
|
1,09
1,11
1,28
1,41
1,53
|
2,58
2,60
2,60
2,70
2,73
|
57,8
57,3
51,9
47,8
44,0
|
Och tusli bo‘z tuproq, qo‘riq yer
|
A1 0-5
A2 5-10
B1 10-20
B2 35-45
|
1,35
1,45
1,39
1,22
|
2,75
2,75
2,73
2,71
|
51,0
47,0
49,0
55,0
|
Och tusli bo‘z tuproq
|
Ax 0-10
A2 20-30
B1 35-45
|
1,21
1,35
1,25
|
2,69
2,68
2,78
|
55,0
50,0
55,0
|
Tipik bo‘z tuproq, qo‘riq yer
|
Ax 0-3
A2 5-15
B1 20-30
B2 50-60
C120-130
|
1,17
1,22
1,20
1,20
1,25
|
2,72
2,72
2,74
2,73
2,71
|
57,0
55,0
49,0
56,0
54,0
|
Tipik bo‘z tuproq, haydalma yer
|
A 0-10
B1 20-30
B2 50-60
C 120-130
|
1,04
1,18
1,18
1,27
|
2,72
2,77
2,73
2,76
|
62,0
57,0
57,0
54,0
|
To‘q tusli bo‘z tuproq, qo‘riq yer
|
A 3-13
B1 25-35
B2 60-70
C 110-120
|
1,22
1,15
1,18
1,24
|
2,70
2,80
2,76
2,73
|
55,0
59,0
57,0
54,0
|
To‘q tusli bo‘z tuproq, haydalma yer
|
Ax 0-10
Ax 20-30
B1 45-55
C 120-130
|
1,11
1,20
1,11
1,21
|
2,66
2,77
2,74
2,76
|
58,0
57,0
59,0
56,0
|
Tuproq zichligi va uning ekologik ahamiyati. Tabiiy holati saqlangan holda olingan, ma‘lum hajmdagi tuproq massasiga uning zichligi yoki hajmiy massasi deyiladi. Bu ko‘rsatkich ham quruq tuproqqa nisbatan g/sm3 bilan ifodalanadi. Zichlik tuproqning mineralogik va mexanik tarkibiga, struktura holatiga va organik moddalar miqdoriga bog‘liq. Bundan tashqari, zichlikka tuproqga ishlov berish jarayoni va qishloq xo‘jalik texnikasining ta‘siri ham katta. Yer bevosita ishlangandan keyin, u eng g‘ovak holda bo‘lib, keyinchalik asta-sekin zichlashib boradi va ma‘lum vaqtdan keyin (kelgusi haydovga qadarli) zichligi kam o‘zgaradigan holatga keladi. Ammo ma‘lum chuqurlikka qadar ishlov beriladigan maydonlarda, haydalma ostki qatlamning yildan-yilga zichlashib borishi kuzatiladi (bunda "Plug tovon" qatlami yuzaga keladi). Chirindiga boy, strukturali va yetilgan holda ishlov berilgan yerlarda zichlik kam bo‘ladi. Zichlik tuproqning suv-havo xossalari va undagi biologik jarayonlarning borishida hamda o‘simliklar uchun zarur oziq moddalarning to‘planishida muhim rol o‘ynaydi. Zichlangan yerlarda suvning shimilishi kamayadi, havo almashinuvi va o‘simliklar ildizlarining erkin rivojlanishi uchun noqulay sharoit yuzaga keladi.
Ko‘pchilik madaniy ekinlar uchun maqbul zichlik 1,0-1,2 g/sm3 bo‘lib, o‘simliklarning turiga va tuproqning xossalariga ko‘ra, bu kursatkich o‘zgarib turadi. Tuproqlarning mexanik tarkibiga ko‘ra, yetishtiriladigan ko‘pgina qishloq xo‘jalik ekinlari uchun zichlikning eng maqbul ko‘rsatkichlari quyidagi oralikdadir: qumoq va soz tuproq lar uchun 1,0-1,30 g/sm3, yengil qumoq tuproqlarda 1,10-1,40, qumloq tuproqlarda 1,20-1,45, qum tuproqlarda -1,25-1,60 g/sm3.
Hosilning tuproq zichligiga bog‘liqligiga doir faktik materiallarni tahlil qilish shuni ko‘rsatdiki, tuproqning zichligi eng maqbul oraliq chegaralarida 0,01 g/sm3 miqdorda oshganda donli ekinlarning hosildorligi 0,35-0,6 s/ga kamayar ekan. Tuproqning zichligi eng maqbul oraliqning yuqori chegarasidan 0,01 g/sm3 oshganda donli ekinlarning hosildorligi 1 s/ga, kartoshkaniki esa 1,0-2 s/ga kamayadi (A.Bondarev). I.V.Revut va I.I.Kochurova ma‘lumoticha g‘alla ekinlari uchun chimli pozol tuproqlarning haydalma qatlamidagi maqbul zichlik 1,20-1,35 g/sm3 oralig‘idir. A.P.Malyanov tadqiqotlari og‘ir qumoq tarkibli kashtan tuproqlarning haydalma qatlamlari uchun optimal zichlik 1-1,2 g/sm3 ni tashkil etadi. Zichlik 1,3 g/sm3 gacha ko‘payganda bug‘doy ildizining soni sezilarli kamaygan. Tuproq zichligi 1,63 g/sm3 va g‘ovakligi 39 foiz bo‘lganda, bug‘doy ildizlari tuproq qatlamlari bo‘ylab rivojlanish imkoniyatiga ega emas. Bodring uchun bu ko‘rsatkich mutanosib ravishda 1,45 g/sm3 va 45 foizni tashkil etadi.
M.U.Umarov, E.F.Yakovleva O‘rta Osiyoning bo‘z va o‘tloq tuproqlari sharoitida zichlikning eng maqbul ko‘rsatkichlarini aniqlashgan. Ular ma‘lumoticha, umumiy g‘ovaklik 48-50 foizdan kam bo‘lmagan sharoitda oldindan sug‘orib kelinadigan o‘rtacha qumoq tipik bo‘z tuproq uchun - 1,3-1,2 g/sm3 : avvaldan sug‘orib kelinadigan allyuvial-o‘tloq tuproqlar uchun 1,2 va 1,3 g/sm3 , o‘rtacha qumoq tarkibli yangi sug‘oriladigan och tusli bo‘z tuproq uchun 1,3, 1,2 va 1,4 g/sm3. Bo‘z tuproqlarning haydalma qatlami uchun g‘o‘za o‘stirilayotgan sharoitda eng maqbul zichlik 1,2-1,3 g/sm3 va juda ko‘pi bilan 1,35 g/sm3 bo‘lishi kerak. Agar tuproqning zichligi eng maqbul chegaradan yuqori bo‘lsa, yuzaga keladigan salbiy sharoitlar natijasida paxtaning hosildorligi keskin kamayadi. Bunda tuproqning turli darajadagi zichligi, g‘o‘zaning ildiz rivojiga ta‘sir etadi. (1-rasm)
Do'stlaringiz bilan baham: |
