Mavzu: tozalangan suv. Distillyator haqida tushuncha

MAVZU: TOZALANGAN SUV. DISTILLYATOR HAQIDA TUSHUNCHA

Режа:

1. TOZALANGAN SUV.

2. DISTILLYATOR HAQIDA TUSHUNCHA

Farmatsevtika sanoatida quyidagi korrigentlar ko‘p qo‘llaniladi: «karamel», «limon»,

«apelsin», «yalpiz», «qulupnay», «vanil» va chuchkmiya ekstrakti.

Bir turdagi korrigentni olish uchun ayrim hollarda 100 ga yaqin alohida birikmalar ishlatiladi va bir dori turidagi korigentlar soni o‘nga yaqin bo‘lishi mumkin.

Bunday hollarda yaqinda farmatsevtika va oziq-ovqat bozorida endi paydo bo‘lgan ko‘p funksionalli korrigentlarni qo‘llash istiqbolli hisoblanadi.

Masalan, apelsinli kremni boshqa korrigentlarni qo‘shmasdan nordon, achchiq, sho‘r va metallik ta’mlarni tuzatish uchun qo‘llash mumkin. Shu sabali ushbu uorrigent tarkibida paratsetamol saqlaydigan bolalar uchun mo‘ljllangan dori preparatlar tarkibida ishlatiladi.

Masalan, «greypfrut» hami achchiq, nordon, sho‘r, shirin va metallik ta’mlarni tuzatsa,

«qulupnay» esa faqat metillik ta’mni tuzatishi mumkin.

Limon kislotasi – asosan bufer, ya’ni eritmaning pH ko‘rsatkichini mo‘‘tadillashtirish va o‘ta shirin ta’mni tuzatish uchun ishlatiladi.

Shilimshiq moddalar (agar-agar, kraxmal kleysteri va b.) – dori preparatlar tarkibiga o‘rab oluvchi ta’sir ko‘rsatadigan hamda bog‘lovchi vosita sifatida ishlatiladi.

Qobiq bilan qoplash. Ushbu ta’m tuzatish usulini qattiq dori moddalarga qo‘llash mumkin, asosan tabletkalarga. Tabletkalarni qobiq bilan qoplash keng ko‘lamli axhamiyatga ega, biroq bizni faqatgina noxush ta’mni tuzatish masalasi qiziqtiradi. Bu maqsadda suvda eruvchan parda bilan qobiqlash ko‘p ishlatiladi. Buning uchun yadro-tabletkalari suvda eruvchan polietilendioksid yoki polivinilpirrolidonning 50-90% etil yoki izopropil spirtdagi 20-30% eritmasi, shuningdek metilsellyuloza va karboksimetilsellyulozaning natriyli tuzining 4-7% eritmalari bilan qoplanadi.

Oshqozon shirasida eriydigan qoplamalar benzilamin- va dietilaminobenzilsellyuloza, p- aminobenzoat, glyukoza, fruktoza, mannit, vinilpiridin va jelatin kabi moddalar eritmalari bilan ishlov beriladi. Ushbu moddalarni qo‘llash tabletkaga yaxshi tovar ko‘rinish beradi.

Dori vosita tarkibiga qo‘shiladigan korrigent turi va miqdori dori moddaning tarkibi, ta’mi va hidiga bog‘liq bo‘ladi. Har bir bolalar uchun mo‘ljallangan dori vosita tarkibiga kiritiladigan korrigentlar ilmiy jihatdan asoslanishi kerak.

Korrigentlarni qo’llash asoslari:

1. Achchiq ta’mni niqoblash uchun quyidagilar qo’llaniladi: a) qiyomlar (malina, olcha, limon, qand va b.);

b) efir moylari (yalpiz, arpabodiyon, limon, apelsin va b.)

2. 
   Sho’r ta’mni niqoblash uchun quyidagilar qo’llaniladi: a) olcha, qorag’at qiyomi va limon kislotasi;
   

b) kako qiyomi va pomeranets, yalpiz efir moylari va limon kislotasi;

2. 
   O’ta shirin ta’mni niqoblash uchun quyidagilar qo’llaniladi: Sitrus mavalari sharbati, limon kislotasi, klyukva ekstrakti.
   
3. 
   Nordon ta’mni niqoblash uchun quyidagilar qo’llaniladi:
   

a) qiyomlar, shilimshiq moddalar, mava essensiyalar b) efir moylari (apelsin)

2. 
   Moy ta’mni niqoblash uchun quyidagilar qo’llaniladi:
   

Emulsiya hosil qilish, qiyom, xushbo’y va shilimshiq moddalar qo’shish

2. 
   Antibiotiklar noxush ta’mni niqoblash uchun quyidagilar qo’llaniladi:
   

• 
  Qiyom, agar-agar va kakao qo’shish
  
• 
  Vanilin, malina va qand qiyomini qo’shsish
  

2. 
   Vitaminlar noxush ta’mni niqoblash uchun quyidagilar qo’llaniladi:
   

• 
  agar-agar, sitrus mevasi, qizilmiya ildizi quruq ekstrakti, stabilizator qo’silgan qiyomlar.
  

2. 
   Natriy va kaliy bromid, kaltsiy xlorid, magniy sulfatlar noxush ta’mni niqoblash uchun quyidagilar qo’llaniladi:
   

• 
  olcha, qorag’at va limon kislotasi qo’shilgan qiyomlar
  

Bo‘yovchi moddalar. Bugungi kunda dunyoda 20 mingdan ortiq dori preparatlari ishlatiladi. Ularning ta’siri turli yo‘nalishda bo‘lib, bir xil dori shaklda bo‘lsada, tashqi ko‘rinishi bo‘yicha deyarli farqlanmaydilar, shu sababli ishlab chiqarish va qo‘llash vaqtida ularni bir-biri bilan adashtirib yuborish ehtimoldan holi emas. Bu maqsadda eng oddiy, samarador va iqtisodiy jihatdan qulay usullardan biri bu ular tarkibiga bo‘yovchi moddalar yoki rangli materiallar qo‘shib, turli ranglarda ishlab chiqarish.

Ba’zan tabletkalarga turli belgilar ham bosiladi, biroq bu usul bo‘yash usuliga nisbatan qimmat va kam samarali deb hisoblanadi. Bu esa ko‘z nuri past va keksa yoshdagi bemorlar uchun o‘ta muhimdir. Dori preparatlarni bo‘yash farqlanishi oson bo‘lishi bilan birga, quyosh nuri ta’siridan, saqlash muddatini uzaytirish, rangni tuzatish, psixologik jihatdan preparat samaradorligini oshirish.

Biroq ishlab chiqarish nuqsonlarni (xoldorligi, marmarga o‘hshashligi, sirtini notekisligi, rang turining xilma-xilligini) bartaraf etish mumkin emas. Ayniqsa bolalar uchun mo‘ljallangan dori preparatlar tarkibiga bo‘yovchi moddalarni qo‘shishda ehtiyot bo‘lish lozim, chunki dori moddaning rang-barangligi bolaning qiziqishi ortib, noto‘g‘ri iste’mol qilishiga sabab bo‘lishi mumkin.

Bugungi kunda farmatsevtika mahsulotlarga turli rang berish tobora keng tarqalmoqda. Butun jahon amaliyotida jelatina kapsulalarning 100%, yarmidan ko‘p drajelarga va 75% ichish uchun mo‘ljallangan suyuq dorilar (qiyom, mikstura va eliksirlar)ga hamda 50% ga yaqin tabletkalarga rang beriladi.

Ko‘z tomchilari, in’eksion va ingalyasion eritmalar odatda bo‘yalmaydi. Surtmalarni odatda teriga yaqin bo‘lgan rangga bo‘yash, dezinfeksiyalovchi eritmalarga esa ehtiyotkorlikga chaqiradigan rang beriladi, shuningdek ko‘p hollarda zaharli va kuchli ta’sir ko‘rsatuvchi moddalarga ham ehtiyot bo‘lishni ogohlantiruvchi rang (masalan, natriy eozinat bilan bo‘yash) berish tavsiya etiladi.

Evropa Iqtisodiy Ittifoqga a’zo bo’lgan davlatlar tomonidan ishlab chiqarilayotgan 9 mingga yaqin tibbiyot va veterinariya preparatlari bo‘yalgan holda chiqariladi. Ko‘pincha buning uchun intensiv yorqin ranglardan foydalaniladi.

Biroq har doim ham haridorlarni e’tiborini tortish maqsadida dori preparatlarni turli ranglarga bo‘yash o‘z-o‘zini oqlamaydi. Chunki bo‘yovchi moddalarning inson organizmiga ko‘pincha zarar keltirishi hammaga ma’lum.

Shu sababli farmatsevtika sanoatida ishlatiladigan bo‘yovchi moddalarga bir qator talablar qo‘yiladi: ishlatilgan miqdorda bezarar bo‘lishi; kanserogen, teratogen, mutagen bo‘lmasli; biologik faol bo‘lmasligi; dori vositalari va oziq-ovqat mahsulotlari bilan reaksiyaga kirishmasligi; rangni chidamliligi (bo‘yoqni migratsiyaga, diffuziyaga uchramasligi, quyosh nuri, pH muhit, oksidlovchi-qaytaruvchi moddalar va harorat ta’siriga chidamliligi); bo‘yvchi moddani kichik konsentratsida yuqori darajada bo‘yovchanligi; suv yoki moylarda erishi va dori modda va oziqaviy mahsulotning butun massasida teng tarqalishi; begona hid va ta’mga ega bo‘lmasligi kerak.

Farmatsevtika sanoati tarqqiy etgan mamlakatlarda dori preparatlari tarkibida bo‘yovchi moddalarni ishlatish mumkinligi to‘g‘risidagi qarorni Davlat nazorat organlari tomonidan tasarruf etiladi. Biroq milliy qonunlar va qonun osti buyruqlarda hali bu masalada bir to‘htamga kelishmagan.

Turli bo‘yovchi moddalarning bezararligini umumiy baholovchi omillar hali ishlab chiqilmaganligi sababli, bir mamlakatda ruhsat etilgan bo‘yovchi moddalar boshqa davlatda ishlatilishi zaharliligi sababli man etigan bo‘lishi ehtimoldan holi emas. Bu hol oziq-ovqat mahsulotlari va dori preparatlarni eksport qilinishiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi kuzatilmoqda. Turli davlatlar qonunchiliklari o‘rtasidagi kelishmovchiliklarni bartaraf etish va aholini salomatligini

muhofaza qilish maqsadida import qilinadigan mahsulotlarga me’yoriy talablarni belgilab beradigan xalqaro tashkilotlar tashkil etilmoqda. Masalan, Evropa Iqtisodiy Ittifoqi 1954 yildan boshlab, Birlmashmaga a’zo bo‘lgan davlatlarda ishlatish uchun ruhsat etilgan bo‘yovchi moddalar ro‘yxatini davriy nashr etib turadi.

Bo‘yovchi moddalarni oziq-ovqat va farmatsevtika sanoatida ishlatishga ruhsat etilishi, ularning bezararligiga bog‘liq. Shu bilan birga, adabiyotlarda va turli mamlakatlarni qonunlarida keltirilishicha turli bo‘yovchi moddalarni toksikologik jihatdan baholanishida har xil nomutanosibliklar mavjud. Bu esa bo‘yovchi moddalarni baholashda yagona me’yoriy xujjatlar ishlab chiqilmaganligi va toksikologik nazorat tahlil usullari unifikatsiya qilinmaganligi sababli deb tushunish kerak. Ko‘p hollarda toksikologlarni bo‘yovchi moddalarning zaharli va kanserogen deb berishi, faqat moddalarning strukturali formulasidan yoki funksional guruhlarning mavjudligidan kelib chiqilgan bo‘lib, aniq isbotlanmagan.

Har bir bo‘yovchi moddaning qarshi ta’siri aniq tajribalar natijasida o‘rganilgan bo‘lib, statistik jihatdan ishonchligi tasdiqlangan bo‘lishi kerak. Ushbu yo‘nalishdagi tajribalar uchta yo‘nalishda amalga oshirilishi kerak: tana to‘qimalariga va tana a’zolari funksiyalariga birlamchi surunkali ta’siri o‘rganilishi; ikkilamchi omillar - allergogennliligi, kanserogenliligi, mutagenliligi; teratogenliligi va b.; boshlang‘ich dozani belgilash, xavfsizlik koeffitsientini aniqlash va inson uchun maksimal ruhsat etilgan dozani aniqlash.

Oziq-ovqat va farmatsevtika sohasida ishlatiladigan rang beruvchi moddalarni asosan uch sinfga tasniflash mumkin: mineral pigmentlar, tabiiy bo‘yovchi moddalar, sintetik bo‘yoqlar.

Evropa Iqtisodiy Ittifoqga a’zo bo’lgan davlatlarda farmatsevtik preparatlarni ushbu sinfga mansub bo‘yoqlar bilan bo‘yash quyidagicha taqsimlanadi: tabiy bo‘yoqlar - 6%, mineral bo‘yoqlar - 27%, sintetik bo‘yoqlar - 67% umumiy bo‘yalgan preparatlar hisobidan.

Mineral pigmentlar (kalsiy karbonat, titan dioksid, temir oksidi va gidrooksidi, tibbiyot ko‘miri) ko‘p mamlakatlarda ishlatish uchun ruhsat etilgan, biroq ular ko‘p ishlatilmaydi. Farmatsevtika amaliyotida ular qattiq dori turlarni qoplash hamda yumshoq va qattiq jelatina kapsulalarni tiniq bo‘lmasligi uchun qo‘shiladi.

Tabiiy bo‘yoqlar asosan turli o‘simliklardan ajratib olinadi, ularning tarkibida antotsianlar, karotinoidlar, flavonoidlar, xlorofillar va boshqalar bor. Bazan bo‘yovchi moddalarni hayvonlar va hashoratlardan ham ajratib olinadi. Masalan, xartumchali koshenil hashorat tanasidan qizil rangli bo‘yovchi moddani ajratib olishadi. Tabiiy bo‘yoqlarning asosoiy kamchiligi – bu quyosh nuri, oksidlovchi-qaytaruvchilar, ph muhit o‘zgarishi, harorat ta’sirida bo‘yoqning rangi hira tortishi yoki rangsizlanishi; iqlim, o‘sadigan joy va yig‘ib olinadigan masum ta’sirida bo‘yoqning tarkibi o‘zgarishi, shuningdek bo‘yash xususiyati sintetik bo‘yoqlarga nisbatan 10-25 marta kamligi, ularni standartlashtirishda qator qiyinliklarni to‘g‘diradi.

Bugungi kunda oziq-ovqat va farmatsevitika sanoatida ishlatish uchun mo‘ljallangan tabiiy bo‘yoqlarni kichik hajmda ishlab chiqarish ko‘p mamlakatlarda yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Bular orasida eng istiqbolli xlorofill va karotinoidlar hisoblanadi. Ular chuqur o‘rganilgan va mutlaqo bezararligi isbotlanganligi sababli so‘nggi yillarda tabiiy bo‘yoqlarga ehtiyoj tobora ortib bormoqda. Bu borada ko‘pgina institutlarda va bular jumlasidan bizning ham institutimizda ilmiy izlanishlar olib borilmoqda, chunki chiqindisiz ishlab chiqarshni tashkil etish katta iqtisodiy ahamiyatga ega. Oziq-ovqat va farmatsevtika sanoatida ishlatiladigan sintetik bo‘yoqlar kimyoviy tuzilishi bo‘yicha 5 sinfga tasniflanadi: azobo‘yoqlar, trifenilmetanli bo‘yoqlar, indigoidli bo‘yoqlar, ksantenli va xinolinli bo‘yoqlarga. Bular orasida azobo‘yoqlar barcha ishlatiladigan bo‘yoqlarning 90% tashkil etadi.

Butun dunyo miqyosida oziq-ovqat va farmatsevtika sanoatida ishlatiladigan sintetik bo‘yoqlar quyidagicha tasniflanadi: tartrazin - 33,1%; quyoshli sariq - 22,4%; eritrozin - 8%; amarant - 6,8%; boshqa bo‘yovchi moddalar - 29,7% umumiy bo‘yovchi moddalar hisobidan.

Bulardan eng qo‘p tartrazin - 30%, indigokarmin va eritrozin - 13% dan, quyoshli sariq, amarant va ponso 4R - 10% gacha, qolgan bo‘yovchi moddalar - 14% ishlatiladi.

Biroq shuni alohida ta’kidlash lozimki, olib borilayotgan chuqur toksikologik izlanishlar qo‘llashga ruhsat etilgan sintetik bo‘yovchi moddalarni ro‘yxatini tobora qisqarishiga olib kelmoqda. Lekin baribir sintetik bo‘yoqlar boshqa sinf bo‘yoqlariga nisbat ko‘proq ishlatilmoqda. Demak, bezarar bo‘yovchi moddalar muammosi hali o‘z echimini topmagan.

Bugungi kunda bezarar bo‘yovchi moddalarning izlanishi quyidagi yo‘nalishlarda bajarilmoqda:

• 
  muhit pH va harorat ta’siriga chidamsiz bo‘yoqlarni metallar bilan kompleks hosil qilib (asosan, Na-tuzlariga o‘tkazilib) hamda bufer qo‘shimchalar qo‘shib stabilizatsiyalash;
  
• 
  turg‘un bo‘lmagan tabiiy bo‘yoqlarni sintetik analoglariga almashtirish. Ushbu izlanishlar Hindistonda yaxshi rivojlangan;
  
• 
  erimaydigan pigmentlarni yaratish – maxsus tayyorlangan sorbenlarga (alyuminiy gidrooksidi yoki titan dioksidi) eruvchan sintetik bo‘yoqlarni adsorbsiyalash yo‘li bilan;
  
• 
  bo‘yovchi moddalarni polimer asoslarga immobilizatsiyalash yo‘li bilan, biodestruksiyaga uchramaydigan va oshqozon ichak tarmog‘ida so‘rilmaydigan bo‘yovchi moddalarni yaratish.
  

1. 
   jadval
   

Farmatsevtika sanoatida ishlatiladigan bo‘yoqlar va bo‘yovchi moddalar

Bo‘yoqning nomi	Me’yoriy-texnika xujjati	roangi
Indigokarmin	TSH 18-16-143 - 77	Ko‘k
Kislotali qizil 20 (azorubin)	VFM 42-1446 - 84	Qizil
Tropeolin 0 (xrizoin)	TSH 6-09-2205 - 77	Sariq
Ruberozum	VFM 42-1306 - 83	Qizil
Serulezum	VFM 42-1304 - 83	Ko‘k
Flavorozum	VFM 42-1305 - 83	Sariq

Bolalar uchun mo’ljallangan qiyom va eliksirlar texnologiyasi

Bolalar uchun mo’ljallangan suyuq dorilarning noxush ta’mi, hidi va rangini tuzatish murakkabligini hisobga olib, eng maqsadga mufofiq va hamma bop dori turlari bu qiyom va eliksirlar.

Eliksirlar – bu tarkibida biofaol dori moddalar, qand yoki qand o’rnini bosuvchi ingredientlarni saqlaydigan, shirinlashtirilgan va xushbo’ylashtirilgan suvli-spirtli suyuq dori turi.

Eliksirlar tarkibida qand yoki sorbitning mo’tadil konsentratsiyasi - 40%, shuningdek erituvchi va konservant sifatida eliksirlar tarkibiga 20-30% etilspirtiqo’shiladi, undan yuqori konsentratsiyadagi etil spirti qand va sorbitni erishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Eliksir tarkibiga kam eriydigan dori moddalar kiritilsa, solyubillovchi modda sifatida Tvin-80 qo’shiladi, bunda spirt mi`qdori kamaytiriladi.

Masalan, ko’krakeliksiri (Elixirpectoralis) texnologiyasi:

Tarkibi:

Chuchukmiya ildizi quruq ekstrakti – 60,0

Ammoniy xlorid 10% eritmasi	- 10,0
Arpabodiyon efir moyi	- 1,0
Tozalangan suv	- 180,0
Etil spirti 90%	- 49,0

Texnologiyasi: tozalangan suvda chuchukmiya ildizi quruq ekstrakti eritiladi, ustiga ammoniy xlorid 10% eritmasi qo’shib aralashtiriladi va 1 soat (yoki 2 sutka) ga qoldiriladi.

Belgilangan vaqt o’tishi bilan 90% etil spirtida eritilgan arpabodiyon efir moyi qo’shiladi va mikser yordamida aralashtiriladi, so’ng eliksir 2 soat (yoki 8 sutka)ga qoldiriladi va suzib olinadi. Tayor bo’lgan ko’krak eliksiri 50,0 gdan qo’ng’ir rangli shisha idishga jihozlanadi.

Qiyomlar – bu ichish uchun mo’ljallangan quyuq, tiniq, shirin t’amli qandning suvdagi konsenrtlgan eritmasi bo’lib, tarkibida dori modda yoki dorivor o’simlik xom ashyosidan olingan ekstrakt, bo’yovchi, t’am va aromatizatorlar saqlaydigan dori turi.

Qiyomlar tarkibi va qo’llanishi bo’icha t’am beruvchi va dorivorlarga tasniflanadi. T’am beruvchi qiyomlarga oddiy qand qiyomi (Sirupi simplicis) va mevali qiyomlar: olcha, malina, qorqg’at, mandarin, apelsin, limonvab. Ushbu qiyomlar tarkibida biofaol dori modda saqlamaydi va bolalar uchun beriladigan dori vositalarni ta’mi va hidini to’g’irlaydi, shuningdek siroplar tarkibida konservantlar (spirt, nipagin, nipazol, sorbinkislotasi) ham bo’lishi mumkin.

Agar qiyomning nomi ko’rsatilgan bo’lmasa, unda oddiy qand qiyomi tayorlanadi (Sirupi simplicis 64%), shuningdek t’amni tuzatuvchi qiyomlarga mevali qiyomlarni kiritish mumkin – olcha, malina, qoraqat, mandarin, apelsin, limonvab.

Dorivor qiyomlarni tayorlash uchun qand qiyomiga ekstraktlar, nastoykalar yoki mevali ozuqali ekstraktlarni qo’shish mumkin, kerak bo’lsa qiyomlarni tayorlashda qizdirish mumkin. Olingan filtrlar bo’z matosidan yoki filtr qog’ozdan quruq idishga o’tkaziladi. Qizdirib tayorlangan filtrlar issiq holda filtrlanadi.

Konsentratsiyasi 60% dan kam bo’lgan qiyomlar achib qolishi mumkinligini hisobga olib, ularning tarkibiga konservantlar qo’shiladi: 0,1-0,2% natriy benzoati yoki benzoy kislotasi, etil spirti, glitserin. Ayrim hollarda nipagin va nipazol 0,15% gacha qo’shiladi. Agar qand qiyomi konsentratsiyasi 50% kam bo’lsa, unda konservant sifatida etil spirti qo’shiladi.

Qand qiyomini massa-hajm usulida tayyorlash. Suyuq dorilar texnologiyasida ichki, sirtki, in'ektsion eritmalari, ko’z tomchilari, shuningdek galen prepartalari – nastoyka, ekstrakt, hushbuy suvlar, tibbiy spirtlar va boshqalar massa-hajm usulda tayyorlanadi. Bu usul esa o’zining ish unumdorligi va oson dozalanishi bilan keng qo’llaniladi. Amaliyotda barcha qiyomlar asosan og’irlik usulida tayyorlanadi. Masalan, 64% qand qiyomi. Odatda bolalar uchun berilgan retseptlarda qand qiyomi hajmda (ml) yoki massada (g) ifodalanadi. Sovugan qand qiyomini qovushqoqligi ortishi sababli retseptda miqdori hajmda berilsada, biroq dori tarkibiga massa bo’yicha qo’shiladi (bunda hajmdan massaga o’tish koeffitsienti 1,3 tashkil etadi). Massa-hajm usulida qand qiyomini tayyorlash, qiyom tarkibidagi qand kontsentratsiyasini pasayishi va eritmani mikrobiologik turg’unligini yo’qolishiga sabab bo’ladi, dorini esa saqlanish muddati 1 sutkadan oshmaydi.

Massa-hajm usulida tayyorlashda qiyomlarning kontsentratsiyasini pasaytirmaslik maqsadida

quyidagi hisoblash usulidan foydalanish mumkin:

a x 100 X = ,

v

bu erda X – massa-hajm kontsentratsiyasi, %. a – massa bo’yicha kontsentratsiya, %. v – 100 g sirop hajmi, ml

100 – massa-hajm kontsentratsiyali qiyomning hajmi, ml.

Masalan, massa kontsentratsiyasi bo’yicha tayyorlangan qand qiyomining tarkibi (X-DF, 615 maqola):

Qand - 64 qism Tozalangan suv – 36 qism

100 ml qand qiyomini massa-hajm kontsentratsiyasi bo’yicha tayyorlash uchun qancha qand

(g) va tozalangan suv (ml) olish kerak, agar 100 g 64% qand qiyomining hajmi 76,32 ml ni tashkil

etsa?
a x 100 64 x 100

X = ------------= = 83,86 (%)

v 76,32

Massa-hajm kontsentratsiyasi bo’yicha oddiy qand qiyomini tayyorlash uchun 83,86 g qand tortib olinadi va ustiga tozalangan suv solib, eritmaning hajmi 100 ml gacha etkaziladi va qiyom umumiy texnologiya bo’yicha tayyorlanadi: oddiy qand qiyomini olishda qandni inversiyaga uchrashi hisobga olinadi, tortib olingan qand chinni kosachaga solinadi, silindr yordamida tozalangan suv o’lchanadi; suvni yarim miqdori qand ustiga solinadi va 15-20 daqiqaga qoldiriladi; tozalangan suvni qolgan qismi qo’shiladi va gaz yoki elektr plitasida qaynaguncha aralashtiriladi; hosil bo’lgan ko’pik shpatel yordamida olib tashlanadi; qiyomni qaynash vaqti 3-5 daqiqa (karamel hosil bo’lmasligi uchun qaynash harorati 105-110⁰ S atrofidabo’lishikerak); issiq qiyom 3 qavat dokadan suzib olinadi, quruk oldindan sterillangan va tortilgan shisha idishga o’tkaziladi. Sifati baholanadi, jihozlanadi. Keltirilgan issiq usuldan tashqari qand qiyomini perkolyatsiya usulida (sovuq usul) ham tayyorlash mumkin.

Olcha (malina) qiyomi texnologiyasi:

Tarkibi:

Qand qiyomi – 94,0 Olcha (malina) ekstrakti - 4,0 Etil spirit - 2,0

Texnologiyasi: chinni kosachaga 33,8 (36 qism) tozalangan suv solinadi va 60-70⁰ C gacha isitiladi, qaynoq suvga 60,2 (64 qism) qand solinadi va aralashtiriladi. Qand eriganidan so’ng eritma ikki marta qaynatiladi (25 daqiqadan ko’p emas), bunda hosil bo’lgan ko’pik olib tashlanadi. Ko’pik hosil bo’lishi to’xtashi qiyom tayor bo’lishidan dalolat beradi.

Chini kasachaga 94,0 qand qiyomi solinadi va ustiga 4,0 olcha (malina) ekstrakti solinib, aralashtiriladi. Qiyom issiq holda bo’z matosidan suzib o’tkaziladi. So’ng sovigan qiyomga 2,0 g 90% etil spirti qo’shib aralashtiriladi. Hosil bo’lgan tiniq rangli qiyomning sifati baholanadi va jihozlanadi.

Tayorlanishi bo’yicha dorivor qiyomlar:

• 
  dori moddani (tindirma, ekstrakt) tayor qand qiyomi tarkibiga qo’shish;
  
• 
  dori moddaning suvli eritmasi, quritilgan va yangi yig’ilgan o’simlik xom ashyosidan olingan ajratma hamda shiralarga qand qo’shib tayorlanadigan qiyomlar.
  

-

Masalan, Pertussin (Pertussinum) texnologiyasi:

Tarkibi:

Toshcho’p suyuq ekstrakti – 12 qism Qand qiyomi - 82 qism Kaliy (natriy) bromate - 1 qism Etil spirit 80% - 5 qism

Texnologiyasi: chinni kosachada 60-70⁰ C haroratdagi 0,36 qism tozalangan suvda 0,64 qism qand eritiladi, qiyom 2 marta qaynab chiqqanidan so’ng (25 daqiqadan oshmasligi kerak), hosil bo’lgan ko’pik olib tashlanadi. Ko’pik hosil bo’lish tugashi, uni tayor bo’lganligini bildiradi. Qiyom soviganidan keyin tortiladi va ustiga kaliy bromid, toshcho’p suyuq ekstrakti va 80% etil

spiriti qo’shiladi, 10-15 daqiqa aralashtiriladi va 24 soatga qoldiriladi. Qiyom bo’z matosidan suzib olinadi va standartlanadi.

Qand o’rnini bosuvchi shirinlashtirgichlarni qo’llash asoslari:

Bolalar uchun tayyorlanadigan dorilarni ta'mini yaxshilash maqsadida qand o’rnini bosuvchi shirinlashtirgichlar ham texnologiya amaliyotida keng qo’llaniladi. Olinadigan shirinlashtirgichlar miqdori qandga bo’lgan shirinlik ekvivalentiga nisbatan quyidagi tengalama bo’yicha hisoblanadi:
P= S/K_sh

Bu erda P – olinadigan shirinlashtirgich miqdori, g; S – qand miqdori, g; K_sh – shirinlik koeffitsienti. Zamonaviy qand o’rnini bosuvchi moddalar va shirinlashtirgichlarni tasnifi va ularning ta'rifi 4-5-ilovalarda keltirilgan.

Bolalar uchun mo’ljallangan qattiq dori turlarini ta’rifi

Poroshoklar. Bolalar amaliyotida bir martalik doza saqlovchi sashe-paketchalarga jihozlangan poroshoklarni qo’llanishi istiqbollik hisoblanadi. Bularga misol sifatida parasetamol, vitamin (askorbin kislotasi) va aramatizator saqlovchi; tarkibida parasetamol, kofein, natriy gidrokarbonat va limon kislotasini saqlovchi, 5gdan qadoqlangan vishillovchi porosokni; magniysulfat, natriy gidrokarbonat, limon kislotasi va saxarozadan tashkil topgan Endryus mualliflik poroshogi kabi tarkiblarni keltirish mumkin.

Quruq suspeniyalar flakonlarda ishlab chiqariladi va ishlatishdan oldin yoriqnomaga asosan suv bilan suyultiriladi. Bularga misol sifatida antibiotik saqlovchi va zambrug’larga qarshi preparatlar:

• 
  grizeofulvin suspeniyasi (korrigentlar: qand, shokolad, yalpizmoyi), yalpiz moyi hidli 100 ml flakonlarda ishlab chiqariladi;
  
• 
  fuzidinkislotasi, sefaleksin, ampitsillin, eritromitsin suspenziyalari (korrigentlar: qand, shokolad, yalpizmoyi), yalpiz moyi hidli 100 ml flakonlarda ishlab chiqariladi. Bunda bola organizmining bir qator xususiyatlarni inobatga olish kerak: o’ziga hos texnologiya, biosamaradorligi, oshqozon-ichak shilliq qavatini dori vositaning qitiqlovchi ta’siridan himoyalash, turli yoshdagi guruhlar uchun dozalash, qabul qilish qulayligi.
  

Sefaleksin suspenziyasi to’ldiruvchi sifatida qand, sirt faol va quyuqlashtiruvchi moddalar qo’shilgan granula xolida ishlab chiqariladi va yuqori biosamaradorlikni namoyon etadi.

Ampitsillin suspenziyasi tarkibida glukoza va sirt faol moddalarni saqlashi sababli namlanishi yaxshilanganligi kuzatiladi.

Fenoksimetilpenitsillin suspenziyasi tarkibida quyidagi korrigentlar qo’shiladi: limon kislotasi, malina essensiyasi, qand.

Farmatsevtika sanoatida yana quyidagi suspenziyalar ishlab chiqariladi: baktrim, levorin, tioridazin, pirantel, salazopiridazin va b.

Granulalar. Bolalar uchun mo’ljallangan granulalarga misol sifatida "Kalmagin" antiatsid ta’sirga ega preparatni keltirish mumkin:

Kalsiykarbonat 3,0

Magniykarbonat 4,5

Natriygidrokarbonat 3,0

Natriykarboksimetiltsellyuloza 0,3

Qand 63,45

Aerosil 0,75

Granulalar bankalarda 75 gdan ishlab chiqariladi. Qabul qilishdan oldin yangi qaynatilgan va sovitilgan suvda eritiladi.

Yosh bolalar uchun mo’ljallangan glyutamin kislotasi, mezapama va prozerin granulalari ham ishlab chiqariladi. Ularni ishlatishdan oldin yangi qaynatilgan va sovitilgan suvda eritish lozim.

Yoshi katta bolalarga esa tabletka, draje, kapsulalar ishlatiladi.

Tabletkalar. Bolalarga mo’ljallangan tabletkalar faqat dozasi bilan farqlanmay, balki belgilangan fizik-kimyoviy va biofarmatsevtik omillarga ega bo’ladi. Shuningdek tabletkalar qobiq bilan qoplanadi. Bolalar uchun mo’ljallangan aminazin, levomitsetin stearat, analgin, allaxol, furadonin, fenobarbital, kaliyaorotat, atsetilsalitsil kislotasi, eritromitsin, butadion, dimedrol tabletkalari bular jumlasidan.

Bugungi kunda bolalar uchun vishillovchi tabletkalar ham ishlab chiqariladi, ulardan ta’mi tuzatilgan saturatsiya (mikstura)lar tayyorlanadi.

Rochefirmasi (Belgiya) askorbin kislotasi, piridoksin gidroxlorid, kaltsiy karbonat, ^{vitamin D}2 ^{moyli eritmasini saqlagan vishillovchi tabletkalarni ishlab chiqariladi.}

Kapsulalar. Bolalar uchun mo’ljallangan kapsulalar asosan jelatinadan tayorlangan kapsulalar ishlatiladi, chunki ular bir qator afzalliklarga ega: tashqi omillardan himoyalash, noxush organoleptik xossalarni niqoblaydi, allergic reaksiyalarni chaqirmaydi, oson yutiladi. Bugungi kunda pediatriya amaliyotida antibiotik, vitamin, sulfanilamid, jumladan, sulfatiazol, ^{fenatsetin, piperazinadipinat, vitamin B}2^{, shuningdek ich ketish, surgi va yo’talga qarshi} preparatlar kapsulalangan holda ishlab chiqariladi. Masalan, anemiya kasalligini davolash uchun tarkibida temir sulfat saqlagan “Konefron” kapsulalari hamda tarkibida polivitaminlar saqlovchi kapsulalari keng qo’llaniladi.

Pastilkalar(lot. pastillae) – plastic holdagi dori va gel hosil qiluvchi (jelatin, arab elimi, qand va b.) yordamchi moddalar aralashmasiga shakl berish yoli bilan olinadigan va og’iz bo’shlig’ida so’rish yoki ichish uchun mo’ljallangan qattiq dori turi. So’ngi yillarda pediatriya amaliyotida ta’mi tuzatilgan suyuq dori turlari bilan bir qatorda pastilkalar ham ishlatiladi. Masalan, polivitaminlar va mikroelementlar saqlovchi “Pikovit” pastilkalari.

Yoshi 7-8 yildan oshgan bolalarga qattiq dori turlari - tabletka, draje, kapsulalar qo’llash tavsiya etiladi.

Davlat Reestrida keltirilgan pastilkalar nomenklaturasi asosan so’rish va chaynash uchun mo’ljallangan.

Draje – ichish uchun mo’ljallangan qand ustiga (massasi 0,025 g) dori va yordamchi moddalarni obakilash yo’li bilan olinadigan va dozalarga bo’lingan qattiq dorituri. Draje olishda qand, kraxmal, patoka, asosli magniy karbonat, bug’doy uni, kakao, etiltselluloza, bo’yovchi va boshqa yordamchi moddalar ishlatiladi.

Dori va yordamchi moddala eritma yoki suspenziya holida kiritiladi. Drajelar obakilash qozonida olinadi, usti esa mum va qattiq moylar eritmasi bilan qoplanadi.

Bolalar uchun polivitaminli “REVIT”, “UNDEVIT”, spazmolitik ta’sirga ega “TIFEN” va boshqa drajelar ishlab chiqariladi.

Bolalar uchun mo’ljallangan dori vositalarni jihozlash masalalari. Dori vositalarining yoqimli rangi va shirin ta’mi ko‘pincha bolalarni zaharlanishiga sababchi bo‘lmoqda, ayniqsa 2-3 yoshdagi ko‘daklarni. Shu sababli bolalar ochmaydigan idishlarni yaratish muammosi mavjud. Bugungi kunda turli firmalar tomonidan ishlab chiqariladigan bolalar uchun mo‘ljallangan dori turlari maxsus katta bosim bilan qiyin ochiladigan qopqoqli “PET” idishlarga, maxsus penallarga qadoqlanadi. Bolalarga mo‘ljallangan dori turlarini yaratishda muhim vazifalardan biri – bu bir martalik jihozlarni yaratishdir. Ushbu jihozlar polimer materiallardan tayyorlanadi va dori preparatni maksimal ravishda barqarorligini ta’minlaydi va yordamchi moddalar miqdorini kamaytirishga yordam beradi.