Mavzu: Til qurilishi va tizimi. Jizzax – 2022 Mavzu: Til qurilishi va tizimi. Kirish i-bob Tilning marfologik hamda gramatik tuzilishining mazmun mohiyati

2.3 Tillarning tuzilishi jihatidan bir biriga o’zaro ta’siri
Odatda ma’lum xududda yashovchi ko’pchilik xalqning tili umumiy til deb ataladi. Tarixda yunon tilining Afina attik dialekti umumxalq tili sifatida qabul qilingan. Bunda Afina shahri Gretsiyaning madaniy, siyosiy va iqtisodiy markazi ekani ham hisobga olingan. Bunday umumiy tilni koyne (grekcha koine- dialektos-“umumiy nutq”) deb ataladi. O’zbek tilining Toshkent va Farg’ona shevalari “tayanch shevalar” deb ataladi va bu “umumiy til” tushunchasiga ancha yaqin turadi.
Kishilar ikki va undan ortiq tillarda so’zlasha oladilar. Shunga ko’ra ikki tilliylik bilingvizm (grekcha bi-ikki, lingua-tildan) va ko’p tilda so’zlashish – polilingvizm (grekcha poly-ko’p, lingua-til) farqlanadi.
Ikki tilda so’zlovchilar ayniqsa ko’p. Masalan, O’zbekistonning Namangan viloyatida 9% aholi, O’rta Osiyo xalqlarining 30% (1970 yil aholi ro’yhati natijalariga ko’ra) ikki tilda so’zlashadilar.
Tillarning o’zaro ta’siri natijasida ulardan biri, odatda madaniy va iqtisodiy jihatdan yaxshi rivojlangan xalqning tili tasirida ikkinchi tilda ko’pgina so’zlar o’zlashadi. Masalan, Afrika tillarida arab tilidan o’zlashgan so’zlar juda ko’p, Lekin, aksincha, Afrika tillaridan arab tiliga o’tgan so’zlar juda kam topiladi. Bir-biriga o’zaro tasir ko’rsatgan tillarning har ikkisi ham so’zlarning o’zlashishi natijasida boyiydi. Masalan, qadimiy g’arbiy german tillarining lotin tili bilan aloqasi natijasida german tillariga hayotning turli sohalariga tegishli so’zlar kirib keldi: ingliz. street, nemis. Strasse – “ko’cha”, ingliz. cheese, nemis. Kase – “pishloq”, ingliz. toll, nemis pfund- “boj xaqqi”, pound, Pfund “funt” kabi. O’z navbatida german tillaridan ham lotin tiliga qator so’zlar o’zlashgan va ulardan ba’zilari ispan tilida saqlanib qolgan: ispan, espiar “ortidan bormoq”, tregua “kelishuv”, guardar “qo’riqlamoq”, orgullo “fahr” ^[2] kabi.
Tillarning o’zaro tasiri ularda so’zlashuvchi xalqlarning yonma-yon yoki yaqin xududda yashashiga bog’liq emas. Ba’zi baynalmilal so’z va terminlarning bir yo’la birnecha tillarda qo’llanilishi bunga misoldir.
Ko’pincha tillarning o’zaro tasiri leksika sohasida, xususan, so’z qabul qilish bilan boshlanadi va keyincha u fonetika va grammatikada kuzatiladi. O’zbek tilida arab va fors tillaridan o’zlashgan so’zlar ko’pgina topiladi. Arab tilidan o’zbek tiliga o’zlashgan ba’zi so’zlarda fonetik hodisalar ham mavjud: toat, tal’at, soat, sur’at kabi. Bu so’zlarda arabcha “ayn”ning cho’ziqroq talaffuzi kuzatiladi. O’zbek tilida /ts/ (tsirk, tsirkul), /j’/ (j’yuri, j’urnal) fonemalari grek tilidan kirib kelgan so’zlar bilan birga o’zlashgan.
Bir tildan ikkinchi tilga so’z o’zlashuvi natijasida ulardan birining tarkibida katta o’zgarishlar bo’lishi mumkin. Bunday ta’sir tillardan birining yo’qolib ketishiga sabab bo’lishi mumkin. Saqlanib qolgan tilda yoqolgan til unsurlarining bo’lishi substrat (lotincha sub- “yuqori”, stratum- “qatlam”) deb ataladi. Substratning ta’siri ko’proq fonetika sohasida bo’ladi. Masalan, german tillaridagi “yuz” va “ming” sonlari qadimiy ingliz, qadimiy sakson tillarida