Mavzu: tibbiyotda ishchi o‘rinlarni avtomatlashtirishda

---

Ma’ruza№4 
mavzu: TIBBIYOTDA ISHCHI O‘RINLARNI AVTOMATLASHTIRISHDA 
AXBOROT TEXNOLOGIYALARI. MATNLI AXBOROTNI QAYTA ISHLASH 
TEXNOLOGIYASI. TIBBIYOT MA’LUMOTLARINI KOMPYUTER 
YORDAMIDA ANALIZ QILISH. TIBBIYOTDA MULTIMEDIA 
ILOVALARINI YARATISHDA DASTURIY VOSITALAR 
REJA 
•
Amaliy dasturlar haqida. 
•
MS Word dasturi: dastur darchasining tashkil etuvchilari. Hujjat yaratish va 
ular ustida ishlash. 
•
MS Excel dasturi: dastur darchasining tuzilishi, imkoniyatlari. 
•
Grafik dasturlar: MS Power Point,Adobe Photoshop, Macromedia Flash 8. 
Kalit so‘zlar: MS Office, Word, Excel, Power Point, amaliydastur, fayl, 
kengaytirgich, piksel
Biologik va klinik axborotni boshqarishda tadqiqatlarning qo‘llanishi nihoyat 
keng. Klinik axborot ni boshqarish tizimi bevosita kommunikatsion tarmoqning 
katta qismini tashkil etadi. SHifokorlar kerakli ma’lumotlarni qidirishda ushbu 
tizimga tayanadilar. Bunda axborot almashinuvining elektron jihatlarini 
o‘rganganda quyidagilarda to‘xtalib o‘tamiz. 
Xar bir jarayonning samarali va natijaviy bo‘lishini ta’minlashda uning tartibli, 
tizimli tashkil etish, texnik vositalardan, amaliy ko‘nikmalardan to‘g‘ri foydalanish 
maqsadli hisoblanadi. Sababi biotibbiy informatika savollari bilan 
shug‘ullanuvchilar uchun tizimli ishlash natijaviy maqsadga erishishni ta’minlaydi. 
Biotibbiyot hamda biotibbiy informatikaning integratsiyasi masalalari konseptual 
hisoblanadi. sababi bu ikki fan aynan bir masalani echishga qaratilgandir. Bunda 
malakali, o‘z ishining moxir ustasi bo‘ladigan kadrlarni o‘rganish va etishtirishni 
maqsad qilib olingan. Malakali kadrlar esa mavjud resurslarni to‘g‘ri baxolay 
bilgan holda tajribada to‘hri qo‘llay bilishi ham kerak. Bu masalani hal etishda 
ularga biotibbiy hisoblashlar qo‘l keladi. Tajribaning ortishi, kompyuter bilan 
to‘g‘ridan-to‘gri muloqot qila olish esa tartiblangan faoliyat yuritishni talab etadi. 
Aynan shu jihatdan darayonlarni o‘rganish va hal etishda algoritmning to‘g‘ri 
tuzilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Tabiiy til – odamlar munosabatidagi asosiy 
vosita hisoblanadi. Biotibbiyotda hamda sog‘liqni saqlashda birinchi bilim va 
ma’lumotlar xuddi ilmiy adabiyotlardagi maqolalardek, tizimdagi xisobotlardek 
hamda matnli ma’lumotlar ombori tarmog‘idek matn shaklida bo‘ladi. Tibbiyot 
idoralarida asosan hisobotlarni aytib berishdagi izohlarga qo‘yiladi 
(Edward H. Shortliffe, James J. Cimino Editors Biomedical Informatics. 
Springer, New York, 2014, str 6-7) 
Kompyuterdan foydalanuvchi ko‘pincha u yoki bu hujjatlar- xatlar, 
maqolalar, xizmat yozuvlari, hisobotlar va boshqa materiallarini tayyorlash 
zaruriyatiga duch keladi. Hujjatlarni yuqori sifatda bosib chiqarilishini ta’minlash 
yoki katta hajmdagi murakkab hujjatlar, jurnallar yoki kitoblarni tayyorlash uchun 

---

foydalanuvchiga Microsoft Word matn muxarriri dasturlaridan foydalanish 
qulaydir.
Ushbu Microsoft Word matn muxarrirning imkoniyatlarini quyida keltirilgan 
ba’zi amallardan ham bilish mumkin: 
- matnni terib tayyorlash va faylga yozish; 
- matnga qo‘shimcha kiritish, chiqarib tashlash, qatorlar, matn qismlarini 
almashtirish va matnni tekislash; 
- matnni turli shriftlarda bezash, orfografiyasi va grammati-kasini tekshirish, 
boblar tayyorlash, matnni sahifalarga bo‘lib tashlash; 
- formula va jadvallar bilan ishlash hamda ularning chegalari va ichki 
rangini tashlash; 
- matnli hujjatlarga formulalar kiritish, so‘z va jumlalarni izlash va 
almashtirish, rasmlar chizish va matnga sodda bezaklar kiritish; 
- elektron pochta qutisidan olingan xabalarni tahrirlash va boshqa 
imkoniyatlar kiradi.
Microsoft 
Word 
matnlarni 
tahrirlovchisi 
imkoniyatlaridan 
to‘liq 
foydalanishni o‘rganish uchun ushbu qo‘lingizdagi o‘quv metodik qo‘llanma Sizga 
katta yordam beradi.
1. MICROSOFT WORD MATN MUHARRIRI 
1.1.
MATNLARNI KIRITISH, MUHARRIRLIK QILISH VA FORMATLASH 
TUSHUNCHALARI 
Kompyuterda qog‘ozga tushuriladigan matnlarda harf, raqam, belgilar va 
hokazolar asosiy vosita hisoblanadi. 
Kompyuterda matnlarni tayyorlashda asosan uch guruh amallardan 
foydalaniladi: 
kiritish, muharrirlik qilish, formatlash 
Kiritish amali - berilgan matnni elektron ko‘rinishga o‘tkazish, ya’ni 
kompyuter xotirasida saqlanadigan faylda ifodalashdir.
Matnlarni kiritish faqat klaviatura yordamida bo‘lmasdan, balki skanerlash 
yo‘li bilan matnni kiritish, maxsus yaratilgan dasturlar yordamida hujjatlarni 
grafikli tasvir ko‘rinishidan matnli ko‘rinishga o‘tkazishlardan iborat bo‘ladi. 
Muharrirlik qilish(to‘g‘rilash) amali - mavjud elektron hujjat ko‘rinishda 
ba’zi qo‘shish va o‘chirish yo‘llari bilan o‘zgartirishlar hosil qilish, matn 
qismlarining o‘rnini almashtirish, bir necha fayllarni bitta faylga keltirish va 
aksincha bittasini bir nechta mayda matnlarga bo‘lish ishlaridan iboratdir. 
Matnlar ustida ishlashda kiritish va muharrirlik qilish ko‘pincha bir vaqtning 
o‘zida parallel ravishda bajariladi. Kiritish va muharrirlik qilishda matn tarkibi 
shakllantiriladi. 
Formatlash amallari yordamida hujjatlar shakllantiriladi. Uning buyruqlari 
matnni monitor ekranida yoki qogozda qanday ko‘rinishda ifodalanishini to‘liq 
aniqlaydi. 
Matn qismini belgilashda klaviaturadan foydalanish:

---

Tugma 
Vazifasi 
SHIFT +
Kursordan o‘ngdagi bitta belgini belgilash
SHIFT +
Kursordan chapdagi bitta belgini belgilash 
CTRL + SHIFT +
Kursordan o‘ngdagi bitta so‘zni belgilash 
CTRL + SHIFT +
Kursordan chapdagi bitta so‘zni belgilash 
SHIFT + END 
Qatorning oxirigacha belgilash 
SHIFT + HOME 
Qatorning boshigacha belgilash 
SHIFT +
Bir qator yuqoriga belgilash 
SHIFT + 
Bir qator pastga belgilash 
CTRL+SHIFT +
Abzats oxirigacha belgilash 
CTRL+SHIFT + 
Abzats boshigacha belgilash 
SHIFT+PAGE DOWN 
Bir ekran pastga belgilash 
SHIFT+PAGE UP 
Bir ekran yuqoriga belgilash 
CTRL+SHIFT+HOME 
Kursor 
turgan 
joydan 
hujjatning 
boshigacha belgilash 
CTRL+SHIFT+END 
Kursor turgan joydan hujjatning oxirigacha 
belgilash 
ALT+CTRL+SHIFT+PAGE 
DOWN 
Hujjatni oxirigacha belgilash 
CTRL+A 
Hujjatning hammma qismini belgilash 
1.4. STANDART USKUNALAR PANELI
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21
Uskunalar paneli yordamida formatlash 
1 2 3 4 5 6 
Formatlash uskunalar paneli yordamida 
1 2 3 4 
.
Gorizontal chizg‘ich yordamida formatlash
Gorizontal holda joylashgan chizg‘ichda ushbu 
, 
markerlar yordamida kerakli bo‘lgan abzatslar tanlaniladi. CHap tomondagi 
markerning (
) yuqorisida joylashgan uchburchak belgisi birinchi satr 
uchun abzats ajratib beradi. CHap tomondagi markerning (
) pastida 
joylashgan uchburchak belgisi birinchi satr uchun abzatsning chap tomondagi 

---

chegarasini aniqlaydi. O‘ng tomonda joylashgan markerdagi (
)
uchburchak belgisi yordamida abzatsning o‘ng tomondagi chegarasini aniqlaydi.
Abzatslarni belgilashdan avval matnning kerakli qismi belgilanishi shart.
«Abzats» muloqotli oynasi yordamida formatlash. 
 
Abzats muloqotli oynasini ishga tushirish uchun 
quyidagi buyruqlar ketma-ketligini tanlash kerak 
bo‘ladi: Format—Abzats.
Muloqotli oynaning «Otstupo‘ i intervalo‘» 
(chekinishlar va oraliq-lar) nomli sahifasida abzatsning 
joylashish o‘rni, abzats boshidagi bo‘sh joy va 
intervallarni o‘zgartirish mumkin.
Ushbu muloqotli oynaning «Interval» (Oraliq) 
deb 
nomlanuvchi 
bandi 
orqali 
biz 
satrlararo 
intervallarning quyidagi turlarini tanlashimiz mumkin:
bir o‘lchamli, ikki o‘lchamli, bir yarim o‘lchamli, minimum, 
aniq ko‘rsatilgan kattalikda.
1.7. SAHIFA MAYDONINING
PARAMETRLARI 
«Fayl» menyusidan o‘rin olgan «Parametro‘ 
stranitso‘» (Sahifa parametrlari) buyrug‘ini tanlash 
lozim, so‘ngra maxsus muloqotli oyna hosil qilinadi. 
Ochilgan muloqotli oyna 3 ta sahifadan iborat. 
1)
Polya (Maydon) 
2)
Razmer bumagi (Qog‘oz o‘lchami) 
3)
Istochnik bumagi 
Oynaning 
«Polya» 
(Maydon) 
sahifasi 
tanlani-ladi. 
Bu 
sahifa orqali «Polya» 
(Maydon) deb nomlanuvchi 
sahifasidan 
matnni 
qog‘ozga chiqarishdan oldin 
sahifada 
yuqoridan, 
pastdan, chapdan va o‘ngdan 
joylar 
(xoshiyalar) 
tanlash 
uchun 
kerakli 
parametrlar o‘rnatiladi.
Bundan 
tashqari 
shu 
sahifaning 
«Orientatsiya» 
qismidan 
varoqning 
joyla-
shishini boshqarish mumkin. Agar «Knijnaya» qismi belgilansa qog‘oz tik, ya’ni 
vertikal yo‘nalishda joyla-shadi. «Albomnaya» qismi 
belgilansa 
qog‘oz 
ko‘ndalang, 
ya’ni 
gorizontal 
yo‘nalishda joylashadi. 
Oynaning «Razmer bumagi» sahifasi orqali 
asosan qog‘oz o‘lchamlari o‘zgartiriladi. «Razmer 

---

bumagi» bo‘limidan qog‘ozning qanday formatda ekanligi, qog‘oz enining, 
bo‘yining o‘lchamlari ham o‘zgartiriladi. 
Oynaning «Istochnik bumagi» sahifasi orqali kolontitul-larning qog‘ozdagi 
joylashish o‘rni, kolontitul o‘rnatilishi kerak bo‘lgan sahifalari, ularning 
o‘lchamlari va hujjat sahifalarida tartib raqam-larining joylashishi bosh-qariladi. 
SAHIFAGA RAMKA O‘RNATISH 
Sahifaga 
ramka 
o‘rnatish uchun 
gorizontal menyu satridan quyidagi buyruqlar 
tanlanadi: Format Granitsы i zalivki. 
Natijada ushbu oyna hosil qilinadi: 
Hosil qilingan oynaning Granitsa 
sahifasida belgilangan matn qismiga chegara 
qo‘yish mumkin bo‘ladi. Buning uchun 
chegara o‘rnatilishi kerak bo‘lgan matn qismi 
belgilab olinishi kerak. 
Oynaning Zalivka sahifasi orqali matnning belgilangan qismiga fon 
beriladi. Sahifadagi Zalivka bo‘limidan kerakli rang tanlanadi va OK tugmasi 
bosiladi. 
Hosil qilingan oynaning Stranitsa sahifasiga o‘tiladi. Risunok bandi orqali 
ramka uchun shakllar va naqshlar ro‘yxati hosil qilinadi. Oynadagi Obrazets bandi 
orqali biz har bir naqsh yoki shakllarning sahifada joylashishini ko‘rish imkoniga 
ega bo‘lamiz.
Ro‘yxatdan ixtiyoriysini tanlab OK tugmasi bosiladi. 
4. RASM O‘RNATISH 
Microsoft Word dasturida hujjat tarkibiga o‘rnatish uchun mo‘ljallangan 
rasmlar to‘plami mavjud. Ulardan hujjatlarni bezashda 
foydalanish mumkin. Hujjatga rasm o‘rnatish uchun 
quyidagi ammallar ketma-ketligi bajariladi: 
1.
Rasm o‘rnatilishi kerak bo‘lgan joyga kursor 
o‘rnatiladi; 
2.
Gorizontal menyu satridagi Vstavka Risunok
Kartinki buyruqlari orqali muloqotli oyna hosil qilinadi.

---

3.
«Kolleksiya kartinok. . . » bandi tanlanadi.
4.
«Kolleksii Mirosoft Offise» tasdiqlanib, rasmlar to‘plamidan kerakli 
rasm tanlanadi.
5.
Rasm tanlanib buferga olinadi va xujjat tarkibiga o‘rnatiladi.