Mavzu: Temur va Temuriylar davlatida mansab, unvon, kunya,faxriy laqab, maqom, rutba va epitafiyalar. Reja. Kirish. I bob

Xitoyga yurishining boshlanishi

Amir Temur Kichik Osiyodan Samarqandga qaytgach, 1404-yil 27-noyabda 200 ming qoʻshin bilan Samarqanddan Xitoy safariga chiqdi. Biroq Xitoy ustiga yurish Amir Temurning Oʻtrorda vafoti (1405-yil 18-fevral) tufayli amalga oshmay qoldi.
Temuriylar davlati hududi shimolda Ili daryosi va Xorazm (Orol) dengizidan janubda Fors qoʻltigʻiga qadar, sharqda Xitoy va Hindistondan gʻarbda Trapezunt (Qora dengiz)ga qadar ulkan maydonni qamragan. Davlat tuzilishi, qonun va qoidalari jihatidan Temuriylar musulmon Sharqida oʻrta asrlarda hukm surgan davlatlardan katta farq qilmasada, ammo uning boshqaruv tizimi Turkiston va Movarounnahr davlatchiligining asriy anʼanalari, saltanatga kirgan mamlakatlar bilan madaniy aloqalar asosida yangi tartib va qoidalar bilan takomillashtirilgan.


Markazlashgan davlat tepasida
Temur ibn Taragʻoy Bahodir (1370-1405); Shohrux ibn Temur (1409-1447); Ulugʻbek ibn Shoxrux (1447-1449); Abu Sayd ibn Sulton Muhammad (1458-1469);Movarounnahrda (poytaxti Samarqand): Xapil Sulton (1405—09); Ulugʻbek (1409-1449); Abdullatif (144950); Abdullo Mirzo (1450-1451); Abu Sayd ibn Sulton Muhammad (1451-1469); Sulton Ahmad Mirzo (1469-1494); Sulton Mahmud Mirzo (1494-1498); Sulton Ali Mirzo (1498-1500).
Xurosonda (poytaxti Hirot): Shohrux (1396-1447); Ulugʻbek (1447-1449); Abulqosim Bobur (1449-1457); Shoh Mahmud Mirzo (1457); Abu Savd ibn Sulton Muhammad (1458-1469); Yodgor Mirzo (1470), Husayn Boyqaro (1470-1506); Badiuzzamon ibn Sulton Husayn (1506—1507); Muzaffar Mirzo (1506-1507).
Siyosiy hayot. Nigʻoyatda kengayib ketgan davlat Amir Temur vafotidan soʻng vorislar oʻrtasidagi nizolar natijasida zaiflasha boshladi. 1405-yilning 18 mart kuni Mironshohning oʻgli Xalil Sulton Samarqandni egallab, oʻzini Movarounnahrning hukmdori deb eʼlon qiladi. Oqibatda shahzoda, amir va viloyat noiblarining noroziligi kuchayib, isyon va galayonlar koʻtariladi. Dastavval Fargʻonada Xudoydod bilan Shayx Nuriddin Xalil Sultonga qarshi qoʻzgʻalib, Oʻratepa va Fargʻonani egallab oldi. Bu davrda Xurosonda Shohrux, Balx, Gʻazni va Qandahorda Pirmuhammad; Gʻarbiy Eron va Ozarbayjonda Mironshohnnng oʻgʻillari Umar Mirzo va Abubakr Mirzo qokimi mutlaq boʻlib oladilar. Turkiston, Sabron, Oʻtror, Sayram viloyatlari amir Berdibekning tasarrufiga oʻtadi, Oltin Oʻrda amirlaridan Idiku Xorazmni zabt etadi. 1405 — 1408 yillarda Balx, Xuroson, Seyiston, Kermon va Ozarbayjonda temuriy shahzoda va ayrim amirlarning birinketin koʻtarilgan gʻalayonlari kuchayib ketadi. Valiahd Pirmuhammad bunday gʻalayon va fitnaning qurboni boʻladi (1407-yil 22 fevral). 1408-yil 22-aprel kuni qoraqoʻyunli turkmanlarning yetakchisi Qora Yusuf bilan boʻlgan jangda Mironshoh halok boʻlib, Ozarbayjon va Iroq viloyatlari temuriylar qoʻlidan ketadi.
XVasrning 20-yillarida bu ulkan mamlakat 2 davlatga boʻlingan edi. Ulardan biri Amudaryodan jan.da joylashgan boʻlib, uni Shohrux boshqargan (markazi Hirot shahri) edi. Ikkinchisi esa, Amudaryodan shim.da — Movarounnahr va Turkistonda vujudga kelib (poytaxti Samarkand shahri) uni Ulugʻbek idora etgan edi.
Ulugʻbek otasi Shohruxning koʻmagi bilan avval (1413) Xorazmni, soʻngra (1415) Fargʻona va Qoshgʻarni oʻz tasarrufiga olib, davlatining gʻarbiy va sharqiy chegaralarining xavfsizligini taʼminlagan bulsada, ammo uning shimoliy va shimoli sharqiy tomonlari xavotirli edi. Shu boisdan XV asrning 30—40y.lari otasi Shohrux bilan birga Dashti Qipchoqda Abulxayrxon bilan kurash olib borishiga toʻgʻri keladi. Chunki koʻchmanchi chorvadorlar Movarounnahrning viloyatlariga muttasil bostirib kirar va oʻtroq aholini gʻorat qilar edi. Movarounnahrni idora etishda, ayniqsa, tashki siyosatda Ulugʻbek Temyuriylarning bosh hukmdori Shohruxning irodasini izchil amalga oshiradi. Tashqi va ichki siyosatga aloqador har qanday masalani u otasi bilan maslahatlashib va kelishib, uning rozirizoligi bilan hal etgan.
Shohrux 1447-yil 12-mart kuni nevarasi Sulton Muhammad isyonini bostirish vaqtida Ray viloyatida olamdan oʻtadi. Shohrux vafotidan soʻng , Xuroson va Movarounnahrda temuriy shahzodalar oʻrtasidagi nizolar yana avj oladi. Bu kurash oqibatida zamonasining mashhur olimi va hukmdori Mirzo Ulugʻbek 1449-yil 27 oktabrda 55 yoshida Samarqand yaqinida fojiali suratda halok boʻladi. Ulugʻbek Movarounnahrni 40 yil (1409—1449) idora etdi. Bu davrda mamlakatning siyosiy hayotida keskin kurash davom etganligiga qaramay, u shiddatli harbiy yurishlar uyushtirishga intilmadi. Aksincha, u oʻz davlatini mustahkamlashga, mamlakat birligini saqlab qolishga va madaniy hayotni koʻtarishga harakat qildi. Ulugʻbek fojiasidan soʻng , hokimiyatga bir vaqtning oʻzida Samarqandda Ulugʻbekning kuyovi Abdullo Mirzo, Buxoroda esa Mironshohning nabirasi Sulton Abu Saidlar podshoh qilib koʻtariladi. Abdullo Mirzo mamlakatda barqarorlikni tiklash uchun barcha choralarni koʻradi, ammo Temuriylar taxtida uzoq vaqt oʻtira olmaydi. Avval u amakivachchasi Abu Said bilan, soʻngra qarindoshi Alouddavla bilan kurashadi. Muhorabada ittifoqchilar gʻalaba qozonadi. Abdullo Mirzo jangda halok boʻladi. Abu Said Abulxayrxon yordamida Samarqandni egallab, Movarounnahrga hokim boʻlib qoladi.
Temuriylar mulkining Xuroson qismi bu davrda Shohruxning nabirasi Abulqosim Bobur tasarrufida edi. 1457-yilgacha u Xurosonni oʻz qoʻlida tutib turadi. Har ikkala davlat oʻrtasida nizo kuchayib bordi. Yozma manbalarda qayd etilishicha, Xurosonda boshboshdoqlik avj olib, u boʻlaklarga boʻlinib keta boshladi.
1457-yilda Abulqosim Bobur vafot etgach, Abu Sayd Hirot shahrini egallab, saltanatning har 2 qismini birlashtiradi. Bu davrda Sulton Husayn (Umarshayxning nabirasi) Xorazmni egallab oladi.
1469-yil bahorida Abu Sayd (Ozarbayjon, Gʻarbiy Eron va Iroqqacha boʻlgan viloyatlarni egallab turgan) oqqoʻyunli turkmanlarga qarshi yurish qiladi. Mugʻon (Ozarbayjon) choʻlida Uzun Hasan bilan boʻlgan jangda Abu Said halok boʻladi. Otasining oʻlimidan soʻng , Abu Saidning vorislari Sulton Husayn bilan toʻqnashmay Movarounnahrga qaytadilar. 1469-yilning 24-martida Sulton Husayn Xuroson hokimi sifatida Hirotning taxtini egallaydi. Natijada Temuriylar mulki yana 2 mustaqil qismga boʻlinib ketadi.
Movarounnahrda Abu Saidning oʻgʻillari Sulton Ahmad Mirzo, Sulton Mahmud Mirzo va Sulton Ali Mirzo hokimlik qiladi. Bu davrda Movarounnahr ham oʻzaro ixtilofdagi shahzodalar va mulkdor zodagonlarning viloyat hokimliklariga boʻlinib ketadi. Mamlakatning ijtimoiy va iqtisodiy hayotida sufiylik taʼlimotining yirik namoyandalari, xususan Xoja Ahrornmng taʼsiri kuchayadi, hatto u siyosiy hayotda ham muhim rol oʻynay boshlaydi. Masalan, mamlakat urush xavfi ostida qolib, elyurt boshiga ogʻir tashvishlar tushgan paytda Xoja Ubaydulloh Ahror bir necha bor uni bartaraf qilishga jonbozlik koʻrsatadi.
Sulton Husayn Boyqaro idora qilgan davlat Sharqiy va Shimoliy Eron viloyatlari va Xorazmni birlashtirgan edi. U Temuriylarning qariyb 40 yil hukm surgan soʻnggi yirik hukmdori boʻlib, unda siyosiy vaziyat maqtarli darajada osoyishta emas edi. Xurosonda betoʻxtov davom etgan oʻzaro urushlarga, shahzoda va amirlarning boshboshdoqligiga qaramay mamlakat aholisining turmush tarzi va madaniy hayoti Movarounnahrdagiga nisbatan yuksakroq edi.
Ammo mamlakatning siyosiy hayotida kuchayib borayotgan keskinlik ichki munosabatlarda tobora taʼsiri ortib borayotgan Dashti Qipchoklik oʻzbeklarning Movarounnahrda hokimiyatni qoʻlga olishini hamda Temuriylar sulolasining zaiflashuvini yanada tezlashtirdi.
O’zbekiston davlatchiligi tarixi fanining o’rta asrlar davrida Sohibqiron Amir Temur , avvalo, adolatli va qonunchilikka tayangan davlatchilik asoslarini barpo etdi. Saltanatning boshqaruv tizimini yaratishda o’sha davrning yirik va ko’zga ko’ringan shayxlari, sayyidlari, fozillar, olimlar va o’z pirlarining o’gitlari hamda maslahatlariga tayangan edi. Misol uchun ‘’Tuzuklar’’da keltirilishicha , Amir Temurga piri Abu Bakr Zayniddin Toyobodiy shunday o’git beradi; ‘’ Agar har narsani va har kimni o’z martabasida saqlay olmasang , saltanatingga bunday ko’p halal va ziyon yetgay. Demak, harkimning qadr-qimmatini, tutgan mavqeini va har narsaning o’lchonini belgilab olishing va shunga muvofiq ish tutishing kerak’’.
Amir Temur va Temuriylar jamiyatida dinning, din kishilarining mavqeyi shu u qadar yuqoriediki hukmdorlar bir ish boshlashdan avval Qur’oni karimdan fol ochar, pirlar, ustozlardan maslahat olar edilar⁴⁹.
Jamiyat rivoji to’lida barcha ijtimoiy tabaqalar faoliyatini nazardda tutib ish ko’rish maqsadida jamiyat o’n ikkita tabaqaga bo’lib chiqilgan edi. Albatta bu tabaqalarning eng yuqorisidabirinchi, eng yuqori toifaga - sayyidlar, ulamolar,, shayxlar, va fozillar turgan. ⁵⁰
Ular hukmdorga eng yaqinlar bo’lib’ saroyga doimo kelib-ketib, majlislarni bezab turganlar. Halol va haromga oid masalalarni hukmdorlar shu toifadan o’rgangan.
Zafar yo’lida keltirilishicha shaxsan Amir Temur bir tush ko’rsa ham pirlari oldiga oshiqar, doimo ularning ko’rsatmalariga rioya qilgan holda ish ko’rishni odat qilgan edi.
Mana shu faktlarning o’zi ham ko’rsatadi Temuriylar jamiyatida din ulamolarining mavqeyini.

1.2. Temuriylar jamiyatida diniy amal, mansab, kasb va vazifalar

Ushbu bobda keltiriladigan unvonlarni ikkiga ajratganimizning boisi malum bir unvon yoki martabadagi, davlat xizmatidagi shaxs bilan xalq orasida ma’lum dinga oid laqab bilan chaqiriluvchi, malum diniy ijtimoiy guruhga oid shaxs o’rtasida farq bor . Mana shunga asoslangan holda kurs ishi mavzuyimiz doirasidagi yig’ilgan unvonlarni bir emas ikki tizginga soldik.

•