Мавзу: «тарбия психологияси»



Download 78 Kb.
Sana14.07.2022
Hajmi78 Kb.
#794525
Bog'liq
ижрл учун юборилмоқда


Мавзу: «ТАРБИЯ ПСИХОЛОГИЯСИ»

Режа:
1. Хулк - атвор ва одатни шакллантириши шахсни тарбиялашнинг асосий йўналиши сифатида.


2. Шахс шаклланишига таъсир этувчи омиллар, психологик шарт-шароитлари.
3. «Тарбия кийин» болалар.
4. Тарбия жараёнининг самарадорлигини оширувчи психологик механизмлар.
5. Мустакиллик шароитида тарбиянинг асосий вазифалари.
Тарбия психологияси максадга мувофик равишда ташкил этилган педагогик жараён шароитида инсон шахси шаклланишининг конуниятларини ўрганади. Тарбия хар кандай жамиятини мухим вазифасидир.
Тарбия – бу шахснинг ижтимоий маънавий ва ишлаб чикариш фаолиятига тайёрлаш максадида унинг маънавий, жисмоний камолотига мунтазам равишда таъсир кўрсатиш жараёнидир.
Президентимиз И.А.Каримов; «Таълимнинг янги модели жамиятда мустакил фикрловчи эркин шахснинг шаклланишига олиб келади. Ўзининг кадр-кимматини англайдиган, иродаси бакувват, иймони бутун, хаётда аник максадга эга бўлган инсонларни тарбиялаш имконига эга бўламиз» деб таъкидлаганларидек, «Таълим тўгрисида»ги «конун ва Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» бугунги кунда шахс тарбиясига жиддий эътиборни каратмокда.
Тасаввур килинг: илми зўр, катта ихтироларга курби етадиган, конунларни яхши ўзлаштирган мутахассис - маънавиятисиз, тарбиясиз, ахлоксиз бўлса нима бўлиши мумкин? У ўз манфаатрши ўйлайди, Ватан учун бирор нарса курбон кила олмайди, чунки у -худбин. Унда мехрг окибат, фидоийлик, ватанпарварлик, миллий \урур йўк. У мухтожларга ёрдам бермайди. Чунки унда тарбия шаклланмаган.
1. «ХУЛ+ АТВОР ВА ОДАТНИ ШАКЛЛАНТИРИШ».
Маълумки, одам онгининг юксак белгиларидан бири унинг ўзини англашидир. Одамнинг ўзини англаш ўз навбатида шахснинг мухим белгиси хисобланади. Одам ўз теварак-атрофидаги оламни билувчи ва шу оламга таъсир этувчи субъектдир. Одамнинг идрок этадиган, тасаввур киладиган нарсалари учунг учун объектдир. Ана шу нуктаи-назардан олганда, одамнинг ўзини англаши субъектив равишда ўзини «мен» деб хис килишида ифодаланади.
Одам ижтимоий зот бўлганлигидан унга ўзлигини англаш кобилияти хосдир. Факат ижтимоий хаётда, ўзга кишилар билан киладиган хар турли муносабатларда одамнинг ўзини англаши, ўзини «мен» деб дилиши вужудга келади ва тараккий этади. Одам ўзини алохида шахс сифатида ким деб билиши, ўзининг ўтмиши ва келажагини англаши, ўз хукук ва бурчини англаши ва нихоят ўзининг фазилат хамда камчиликларини англаши ўзини англашига киради.
Инсоннинг табиатини ўзгартирадиган, унинг шахсини таркиб топишига таъсир киладиган куч ижтимоий омиллар ёки бошкачарок килиб айтганда, жамият ишлаб чикариш кучлари, хамда ишлаб чикариш муносабатларининг ўсиши ва ўзгаришидир. Бундан ташкари яна инсон шахсининг таркиб топишига таъсир килувчи кучли омил - инсон орттирган тажрибаларнинг тарбия воситаси оркали болаларга берилишидир. Шундай килиб, инсон шахси жуда мураккаб психологик категория бўлиб, у кишининг индивидуал хаёти давомида маълум конкрет омилларнинг таъсири остида секин-аста таркиб топади. Илмий манбаларга караганда инсон шахси учта факторлар таъсирида таркиб топади. Улардан биринчиси одам тугилиб ўсадиган ташки ижтимоий мухитнинг таъсири бўлса, иккинчиси одамга узок муддат давомида системали бериладиган ижтимоий таълим-тарбиянинг таъсиридир ва нихоят, учинчиси одамга наслий йўл билан берадиган ирсий омилларнинг таъсиридир.
Шундай килиб, инсоннинг психик тараккиётида ва шахсий сифатларининг таркиб топишида ташки ижтимоий мухит ва тарбиянинг роли хал килувчи ахамиятга эгадир. Лекин, инсон шахсининг таркиб топиши, юкорида айтиб ўтганимиздек, факат шу иккита факторга эмас, балки учинчи бир факторга хам богликдир. Бу фактор наслий йўл билан айрим анатомик ва биологик хусусиятларнинг таъсиридир. Одамга наслий йўл билан айрим антомик ва биологик хусусиятлари берилади. Масалан: танасининг тузилиши, сочи ва кузларининг рангиг овози, гапириш услублари, айрим харакатлари ту\ма равишда берилиши мумкин. Лекин, шуни хеч качон эсадан чикармаслик кераккиг одамга хеч вакт унинг психик хусусиятлари, яъни унинг аклий томонлари билан боглик бўлган сифатлари наслий йўл билан берилади. Нихоят, нодир холларда айрим кобилиятлар, масалан, мусика, математика кобилиятларда наслий йўл билан берилиши мумкин. Бундай имкониятларнинг амалга оширилиши, яъни рўёбга чикиши учун албатта маълум шароит бўлиши керак.
Хозирги кунда халкимиз орасидан етишиб чиккан истеъдодли олимлар, мухандис-ихтирочилар, ёзувчи ва шоирлар, давлат ва жамоат арбоблари, истеъдодли артистлар, рассомлар ва бошка кишиларимизга наслий йўл билан берилган барча имкониятларнинг рўёбга чикиши учун харкандай шароит майдонга келганлигини далили бўла олади.
Болалар мактаб ёшига етгач, шахс шаклланишининг янги мазмуни бошланади. Кичик мактаб ёши ўсмирлик ёши ва катта мактаб ёши даврларида шахс шаклланишининг юкори боскичи намоён бўлади.
Инсон шахсини ўрганиш масаласи билан фалсафа, психология, педагогика каби фанлар шугулланади. Хозирги даврда инсон муаммоси аник ва гуманитар фанларнинг умумий тадкикот объектига айланиб бормокда. Шунга карамасдан, бир томондан, инсонни ўрганишда дифференциация ходисаси юз бермокда, иккинчи томондан, инсон тараккиётининг синтетик тавсифи бўйича интеграция холати кўзга ташланмокда. Инсон бир катор фанларнинг тадкикот объектига эканлигини йи\ик тарзда тасаввур этиш учун уни биосоциал ва социобиологик жихатдан ўрганиш максадга мувофик Маълумки, инсон хаёти ва фаолиятининг операционал (ўкув, операция, харакат, малака) механизми унинг онтогенезида функционал механизмга ўсиб ўтади, бинобарин, унда комиллик белгиси шаклланади, натижада у камолот чўккисининг муайян даражасига эришади.
Инсон - жамият - табиат - турмуш муносабатларини текширган рус олимлари С.Л.Рубинштейн, Л.С.Виготский, А.Н.Леонтьев, Б.ГАнаньев одамнинг улар билан хар хил турдаги ва кўринишдаги каузал, структуравий, функционал, фазовий ва маконий алокалар тизими мавжудлигини таъкидлаб ўтганлар.
Биринчидан, инсон у ёки бу алокалар тизимига биноан биологик махсули Homo Sapins сифатида ўрганилади.
Иккинчидан, тарихий жараённинг хам объекти, хам субъекти тарикасида шахс тадкик этилади.
Учинчидан, индивид муайян кўламда ўзгарувчан, тараккиётнинг генетик дастурига асосланувчи алохида хусусиятли жонзот тарзида илмий жихатдан текширилади. Инсоннинг жамият ишлаб чикаришининг етакчи таркиби, билиш, коммуникация ва бошкарув субъекти, тарбия предмати сифатида тадкик этилиши мухим ахамиятга эга. Инсон ва унинг борлик билан кўп киррали муносабатга хамда алокага киришиши куйидаги тарзда намоён бўлиши мумкин:
- табиатнинг биотик ва абиотик омиллари - инсон;
- жамият ва унинг тарихий тараккиёти - инсон;
- инсон - техника;
- инсон - маданият;
- инсон ва жамият - ер ва фазо.
XXI асрда хам одам индивид, шахс, субъект, комил инсон сифатида тадкин килинишда давом эттирилади, лекин хар бир тушунча мохиятида сифат ўзгаришлари юз бериши мумкин.
Одамга индивид сифатида тавсиф беришда унинг ёш даври, жинсий ва индивидуал-типологик хусусиятларига асосланилади. Ёш давр сифатлари онтогенетик эволюция боскичларида изчил равишда намоён бўлади ва такомиллашув жараёнида ўз ифодасини топади, жинсий диморфизм хусусияти эса уларга мос тушади. Индивиднинг индивидад-типологик хусусиятига конститутицион (тана тузилиши, биохимиу индивидадлик) холатлар, симметрия ва ассиметрия жуфт рецепторлари, эффекторлари функцияси киради. Бу хусусиятлар ва хоссалар бирламчи хисобланиб, хужайра ва молекуляр тузилишнинг барча даражаларида иштирок этади.
Ёш, жинсий ва индивидуал типологик хусусиятлар сенсор, мнемик, вербал ва мантик психофизиологик функциялари динамикаси хамда органик -эхтиёжлар тузилишини аниклайди. Индивиднинг бу хусусиятларини иккиламчи деб атаб, уларнинг интеграцияси темпераментида ва ту\ма майлларда ифодаланилишини таъкидлаб ўтиш жоиз. Юкоридаги сифатлар ривожининг мухим шакли онтогенетик эволюциядан иборат бўлиб, улар филогенетик дастурга асосланиб хукм суради. Ёш ва индивидуал ўзгарувчанлик инсониятнинг ижтимоий-тарихий тараккиёти таъсири остида хар хил кўринишда намоён бўлади. Индивиднинг динамик хусусиятларига шахснинг ижтимоий сифатлари таъсир этиб, унинг индивидуал ўзгарувчанлиги омилини кучайтиради.
Инсоннинг шахс сифатида тавсифлашнинг мухим лахзаси унинг динамик хусусиятлари хисобланиб, жамиятдаги статуси (иктисодий, сиёсий, хукукий, мафкуравий, яъни унинг жамиятда эгаллаган ўрни) оркали ифодаланади. Статус негизида доимий ўзаро алокалар тизими ётади. Ролнинг ижтимоий функцияси муайян максадларга ва кадриятларга йўналганлик шахсни фаоллаштиради. Статус, рол кадриятга йўналганлик шахс хусусиятларининг бирламчиларини ташкил этади ва унинг тузилишида асос бўлиб хизмат килади. Шахснинг таърифи хулк мотивацияси хусусияти ва ижтимоий феъл-атвор тузилишини белгилаб, унинг таркибидан иккиламчи аломатлар сифатитида жой эгаллайди. Шахснинг бирламчи ва иккиламчи сифатларининг ўзаро таъсирини бирлаштирувчи юксак самара тарзида инсон характери ва майллари юзага келади. Инсоннинг шахс хислатларини ривожлантирувчи асосий шакл - унинг жамиятдаги хаёт йўли ва ижтимоий таржимаи холи хисобланади.
Индивид, шахс ва субъект тараккиётининг тадкикотида куйидаги холатларга эътибор килиши зарур;
- инсон ривожининг асоси хисобланган омиллар ва шарт-шароитлар (ижтимоий, иктисодий, сиесий, хукукий, мафкуравий, педагогик ва яшаш мухити омиллари);
- инсонинг ўзига тааллукли, асосий тавсифлар, унинг ички конуниятлари, механизмлари, эволюция боскичи, баркарорлашуви ва инволюция;
- инсон яхлит тузилишнинг асосий таркиблари, уларнинг ўзаро алокалари, шахснинг ташки таъсирларига жавоби ва муносабати, тараккиёт жараёнида уларнинг такомиллашуви кабилар.
Уч хил хусусиятли тадкикот дастурининг таркибий кисмлари инсоннинг амалий ва назарий фаолиятининг мезонлари хисобланади. Чунки, фаолиятда яшаш мухити тарихий тажрибани эгаллашнинг интериоризация ва экетериоризация амалга ошади.
Одамнинг максадга каратилган ижтимоий фойдали фаолияти процессида хаётий деб аталадиган механизмлари ва онгли фаолиятининг функционал системаси процесслари юзага келади. Ана шулар туфайли одам билимларни, кўникма ва малакаларни, кишининг социал тажрибаларини ўзлаштирибгина колмайг балки ўзининг идроки, тафаккури, хаёли, хиссиётлари ва иродасини бир сўз билан айтганда, вокеликка бўлган онгли муносабатини хамда ўз харакатлари ва хулк-атворининг мотивларини таркиб топтиради.
Шахснинг барча хусусиятлари, муносабатлари ва хатти-харакатлари шахснинг хаёти фаолиятида маълум ролни бажарувчи ва хар бири мураккаб курилмадан иборат бўлган хамда шартли равишдатўртта ўзаро мустахкам богланган функционал боскичларга бирлаштирилади:
Биринчиси - бошкарув тизими;
Иккинчиси - стимуллаштириш тизими;
Учинчиси – стабилизациялаш тизими;
Тўртинчиси - индикациялаш тизими.
Шахснинг ана шу социал ахамиятга эга бўлган барча сифатлари ижтимоий тараккиётнинг юксак онгли фаолиятчиси сифатидаги шахснинг хулк-атвори ва хатти-харакатларини белгилайди.
Биринчи тизимининг хосил бўлишида анализаторлар ўртасидаги доимий табиий алокани акс эттирувчи филогенетик механизмлар катта роль ўйнайди. Бирок, бу илгари юкорида таъвидлаб ўтганимиздек онтогенез процессида филогенетик анализаторлар ўртасидаги алока вактли алокалар билан органик жихатдан кўшилиб келадилар. Бунда мазкур тизимнинг ичида перцептив тизимига ўтиб кетадиган юксак даражада интеграцияланган маълум ички сенсор комплексларни хосил килади. Бундай комплекслар каторига нутк, эшитиш, кўриш хамда сенсомотор комплексларни киритиш мумкин. Мана шу комплексларнинг хаммаси одамнинг хаёт-фаолияти жараёнида ўзаро бир-бири билан доимий алокага киришиб, сенсор-перцептив уюшишнинг ягона функционал динамик тизимини яратади. Инсоннинг сенсор-перциптив жихатлари доимо такомиллашиб боради.
Иккинчи тизим баркарор психик холатларни ўз ичига олади. Бу холатлар боланинг аник максадни кўзловчи ва фойдали фаолиятининг онгли субъект сифатида бола бошлаган илмларининг дастлабки йилларидаёк шакллана бошлайди. Темперамент, интеллкт, билим ва муносабат ана шундай хусусиятлар жумласига киради.
Учинчи тизим - шахсни арбоб сифатида стабилизация тизимидир. Йўналтирилганлик, кобилият, мустакиллик ва характер унинг таркибий кисмини ташкил этади.
Йўналтирилганлик - шахснинг интеграл ва генерализация килинган хусусиятидир.
Интеграл — (лот, бутун, тикланган) - узвий богликлик, бутунлик, бирликдир.
Генерализация (лот. умумий, бош) - шартли ва шартсиз рефлексларнинг умумлашиши.
Йўналтирилганлик билим, муносабатларнинг хамда шахснинг хулк-атвори ва хатти - харакатларида ижтимоий ахамият етакчилик килган мотивларнинг бир бутун эканлигида ўз ифодасини топади. Бу хусусият одамнинг дунёкарашида, кизикишларида ва маънавий эхтиёжларида ва маънавий намоён бўлади.
Йўналтирилганлик структурасида зоявий эътикод катта роль ўйнайди. Гочвий эътикод - бу билимнинг, ўша шахсга хос бўлган интеллектуал, эмоционал ва ирода сифатларининг синтези, гоялар ва хатти - харакатлар бир бутунлигининг негизидир.
Тўртинчи тизим ўз ичига шундай хусуисятлар, муносабатлар ва хатти-харакатларни оладики, уларда реал шахсларнинг ижтимоий «ўй фикрлари ва хис - туй\улари» акс эттирилади. Улар бу шахсларнинг сиёсий жихатдан онгли, ижтимоий тараккиётнинг масъул арбоблари сифатида хулк-атворини белгилаб беради. Бунга гуманизм, коллективизм, оптилизм ва мехнатсеварлик фазилатлари киради.
2. ШАХС ШАКЛЛАНИШИГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ ОМИЛЛАР,
ПСИХОЛОГИК ШАРТ-ШАРОИТЛАР
Шахс шаклланиши хакида гапирар эканмиз, албатта у яшаётган мухит, кишилар, жамиятнинг роли жуда каттадир. Мана масалан, бирон махамада инсон шахсининг таркиб топишига актив таъсир кўрсатувчи без юзта ўзига хос ижтимоий мухит бор деган маънони билдиради. Бу ерда шундай бир савол ту\илади. Ташки мухит инсон шахсининг таркиб топишига кандай таъсир килади?
Биринчидан, ижтимоий мухитдаги турли хрдисалар одамнинг онгига бевосита таъсир килибг унда чукур из колдиради. Иккинчидан, ташки ижтимоий мухит таъсирининг чукуррок ва мустахкамрок бўлишига одамнинг ўзи ёрдам беради. Маълумки, болалар ўз табиатларига кўра, илк ёшлик чо\ларидан бошлаб нихоят даражада таклидчан бўладилар. Болалар катта одамларнинг барча хатти-харакатларига бевосита таклид килиш оркали бу хатти-харакатларни, яхши-ёмон фазилатларни ўзларига сингдириб борадилар. Шунинг учун болалар оилада, кўча - куйда катта одамларнинг хар бир харакатларини, ўзаро муносабатларини зимдан кузатиб турадилар.
Инсон шахсининг таркиб топишида ташки ижтимоий мухитнинг роли хакида гап борара экан, шуни хам таъкидлаб ўтиш зарурки, айрим гайри табиий ходисалар инсон шахсининг таркиб топишида ташки мухит таъсирининг хал килувчи ахамиятга эга эканлигини тўла тасдиклайди. Биз айрим тасодифий холларда одам болаларининг ёввойи хайвонлар мухитига тушиб колиш ходисасини назарда тутаяпмиз. Хаётда бундай ходисалар жуда сийрак бўлса хам хар холда учраб туради. Масалан, Хиндистонли доктор Синг Калькутта якинидаги ўрмонзорда бўри болалари билан бирга иккита одам боласининг хам тўрт оёклаб югуриб юрганини кўриб колади. Кейин уларни пойлаб, кароргохларини топиб болаларни олиб кетади. Улардан бирига Амала, иккинчисига Камала деб ном куяди. Шу нарса характерлики, болалар ёшликдан бўри мухитига тушиб колганликлари туфайли, феъл-атворлари, хатти-харакатлари жихатидан бўрилардан фарк килмас эдилар. Нутк йўк, демак тафаккур хам нихоят даражада чекланган эди. Жуда катта кийинчиликлар билан кайта тарбияланилаётган бўри мухитидаги болалар шамоллаш натижасида ўлиб коладилар. Бу ходиса одамнинг шахс сифатида ривожланиши учун энг аввал инсоний мухит, яъни ижтимоий мухит бўлиши кераклигини тўла тасдиклайди.
Шахс ва унинг психологиясига таъсир этувчи иккинчи омил -таълим - тарбиянинг таъсиридир. Маълумки, таълим-тарбия инсон онгини шакллантиради, уни дунёкараши, эътикоди, хаётта бўлган муносабатини таркиб топтиради. Агар болаларнинг рухий тараккиётлари ва шахсий хусусиятларининг таркиб топиши факат ташки ижтимоий мухит билан таълим тарбиянинг ўзигагина бо\лик булганда эди, ундай пайтда биз бир хилда сунъий ва айнан бир хил таълим тарбия системасини ташкил килиб, хар томондан баб -баравар тараккий этган ва деярли бир хил шахсий хусусиятларга эга кишиларни етиштириб чикарар эдик. Бахоланки, бундай бўлиши мумкин эмас. Шуни айтиб ўтиш керакки, бола шахсининг таркиб топишига таълим-тарбиянинг таъсири деганда албатта биринчи навбатда тарбия муассасаларида, яъни богча, мактаб, интернат, лицей ва коллежларда бериладиган таълим тарбия тушунилади. Бирок бундан оилада болага бериладиган таълим-тарбия мутлако мустасно эмас! Оиладаги умумий ижтиммоий мухитдан ташкари оилада бериладиган таълим-тарбиянинг роли каттадир. Бола тарбияси билан системани шугулланадиган ва умуман шугулланмайдиган оилаларга мисоллар келтириш мумкин.
Юкорида айтиб ўтилган иккита омилдан ташкари учинчи омил хам мавжуд - бу наслий хусусиятлардир. Одамга нималар наслий берилади? Одамга наслий йўл билан айрим анотомик ва биологик хусусиятлари берилади. Масалан, тана тузилиши, сочи ва кўзларини ранги, овози, гапириш услублари, айрим харкатлари тугма берилиши мумкин. Лекин шунр! хеч качон эсдан чикармаслик керакки, одамга хеч вакт унинг психик хусусиятлари, яъни унинг аклий томонлари билан боглик бўлган сифатлари наслий йўл билан, яъни тугма равишда берилмайди. Нихоятда нодир холларда айрим кобилиятлар, масалан, мусика, математик кобилиятларига наслий йўл билан берилиши мумкин.
Одамнинг рухий иараккиёти ва шахсий хусусиятларининг
таркиб топиши хакида гапирар эканмиз, яна бир мухим нарса
устида тўхтаб ўтиш керак. Хозирги кунда тез-тез акселерация
терминини ишлатаяпмиз. Хўш акселерация бу нима? Акселерация
сўз бўлиб, тезлатиш деган маънони англатади. Хозирги кунда
болаларни хам жисмоний, хам жисмоний, хам рухий жихатдан
жуда жадаллик билан ривожланаётганликларининг гувохи бўлиб
турибмиз. Хўшт бунинг сабаби нима? - Албатта бунга турли
фикрлар бор. Айрим олимлар акцелерациянинг сабабини илмий-
техника билан бо\лаб тушунтиришга интилмокдалар. Уларнинг
фикрича, илмий-техниканинг жуда жадал темп билан ривожланиши
инсониятнинг олдига мислсиз кўп информацияларни идрок килиш
ва фикрда кайта ишлаш талабларини кўйди. Бу талаб ўз навбатида
инсонни хар томонлама, яъни хам жисмоний, хам психик жихатдан
тез ривожланишига олиб келди. Юкорида айтиб ўтилган
олимларнинг фикрича, акселерация - бу XX асрнинг иккинчи
ярмига хос бўлган ходисадир.
3. ТАРБИЯСИ +ИЙИН БОЛАЛАР
«Тарбияси кийин» болалар педагогик каровсизлик натижасидир.
Л.С.Лиготский фикрича «кийин» ўсмир хаётининг муносабатлар характерининг натижасидир.
Булар аввало кайсар, инжик болалар, уларни кизикарли фаолият турига тортиш уларни тарбиялашнинг асосий усулларидан биридир.
Уларнинг маълум бир кисми интизомсиз, кўпол болалардир. Уларнинг активлигини максадга мувофик ўзгартириш, уларга баъзи хукукларни бериш йўли билан уларга таъсир ўтказиш мумкин. Психологияда «Тарбияси кийин» болаларнинг бир канча классификациялари мавжуд.
Биринчи гурух - ижтимоий салбий мустахкам карашлари эга болалар.
Иккинчи гурух - конунбузарларга таклид килувчилар.
Учинчи гурух - ижобиц ва салбий халк - атвор стериотиплари ўртасида иккиланувчи, ўз хатоларини тушунувчи болалардир.
Тўртинчи гурух - иродали болаларга бўйсунувчилар.
Бешинчи гурух - конунбузарлик йўлига тасодифан кириб колганлар.
Шуни айтиш лозимки, тарбияси огир болалар билан
ишловидалар яшаётган мухит, оила, улар ўкиётган жамоаг синфнинг
роли жуда каттадир.
4. ТАРБИЯ ЖАРАЁНИНИНГ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРУВЧИ ПСИХОЛОГИК МЕХАНИЗМЛАР
Тарбияли бўлим - бу хулк-атворини назорат килишдан иборатдир: бундай назорат инсонни ёмон хатти-харакатларни бажармаслик имкониятини беради.
Агар шахс хулк - атворини ахлокийлиги хакида кайгурса, у ижтимоийлашувга эришган бўлади.
Тарбияланганлик ижтимоийлашувни ўрганиш жараёни сифатида караладиган ёш психологиясида олинган натижаларга асосланади: бола ўзини эгоцентрик эмас, балки тарбияли тутиши учун тарбияланганлик кандай рагбатлантирилиши керак? Тарбия ўз мохиятига кўра ижтимоий жихатдан ижобий эхтиёжларни хосил килишидир. Агар таълим шахснинг онгини шакллантириш бўлса, тарбия унинг онгсизлик сферасига таъсир этишдир. Болаларга уларни тарбиялайдиганларга хиссий якинлик хос. Одатда 6 ойлик болалар унга \амхўрлик киладиган ота-онасига бо\ланиб коладилар. Ота-онанинг олдида бўлишг улар билан мулокотда бўлиш болаларга жуда ёкади, уларнинг йўклиги болага ёкмайди. Ота - онанинг \амхўрлигини билдирадиган сўзлар, хатти-харакатлар бола учун жуда катта ахамиятга эга, уни эркаламаслик, суймаслик салбий ахамиятга эга бўлади. Хулк-атворнинг дастлабки ижтимоийлашуви худди шу ўрганиш жараёни оркали содир бўлиши мумкин: хулк-атворнинг исталган шакллари \амхўрлик ва эътибор билан такдирланади, кутилмаган шакллари эса кўллаб-кувватланмайди. Лекин яхши хулк-атворни ра\батлантириш ва ёмон хулк-атвор учун жазолаш ахлокий ижтимоийлашувнинг кичик бир кисмидир. Биз кўриб чиккан хулк - атвор хамма болаларга хам тааллукли эмас.
Болаларни тарбиялаш самарадорлигини оширишда анъана ва урф-одатларни роли катта.
Халк урф-одатлари, анъаналари ва маросимлари катта тарбиявий ахамиятга эгадир. Улар одамларни бир-бирига якинлаштиради, дўстлик - биродарлик хис - туйгуларини ривожлантиради. Булар ўз навбатида ёшлар учун ибрат намнасини ўтайди.
Мустакил жамиятнинг бахт-саодати йўлида халол мехнат килиш: жамият бойлигини саклаш ва кўпайтириш йўлида хар бир кишининг тинмай \амхўрлик килиши: ижтимоий бурчни яхши англаш; жамият хаётида ва шахсий хаётда халоллик ва ростгўйлик, ахлокий софдиллик, одамийлик ва камтарлик, миллий ва иркий адовтларга асло йўл кўймаслик ва шу кабилар тарбия жараёнининг мухим психатларидир.
Тарбия жараёнида \амхўрликнинг функцияси каттадир. Болалар бефарк ота-оналарга нисбатан \амхўр ота - онага кўпрок таклид киладилар. Гамхўр ота-оналар боланинг салбий хулк-атворини кўллаб-кувватламаганда бола ўз хатти-харакатларининг окибатини эртарок англайди.
Тарбиявий жараён амалга оширишда гамхўрлик билан бир катордла яхши кўришга асосланган интизомга риоя килиш зарурдир. Бу бола билан доимий мулокотни - тушунтиришни, мухокама килишни, агар боланинг хулк-атвори шуни талаб килса, о\заки танбех беришни, яхши хулк - атвор учун такдирлашни назарда тутади.
Тарбия жараёнининг технологиясини куйидагича шархлаш мумкин:
1. Тарбияланувчи алохида такрорланмас индивидуаллик сифа-тида тушунмок лозим. Унинг эхтиёжлари структурасини аниклаш керак.
2. Ижобий эмоциялар воситасида ижобий хулк - атвор одат-ларини шакллантирмок керак. Онг хам, ирода хам тавгивлар шрархиясини шакллантира олмайди. Зотанг бир эхтиёжнинг ўрнини факат бошка эхтиёжгина эгаллаши мумкин.
3. Шу эхтиёжларни кондириш воситалари билан болани ку-роллантириш тарбия ва тарбиячидан мулокотни хам эмас, хамдардликни хам эмас, айнан шу воситалар билан куроллантиришни кутади. Арасту айтганидек: «Тарбия уч нарсага эхтиёж сезади: истеъдодга, илмга, машкка».
5. МУСТА+ИЛЛИК ШАРОИТИДА ТАРБИЯНИНГ АСОСИЙ
ВАЗИФАЛАРИ
Конфуций: «Эскини ўзлаштирган ва янгини тушунишга кодир инсонгина тарбиячи бўла олади» деган эди, мустакилликнинг дастлабки йиллариданок бутун мамлакат микёсида таълим-тарбия, илм-фан, касб-хунарга ўргатиш сохаларини ислох килишга нихоятда катта зарурат сезила бошлади. Бугунги кунда тарбия жараёнида хам катор ўзгаришлар амалга оширилмокда. шуни таъкидлаш лозимки, маърифат халкимиз, миллатимиз конидадир. Анъанавий шаркона карашга кўра, маърифатлилик факат билим ва малака эмас, айни пайтда чукур маънавият ва гўзал ахлок дегани хамдир.
Бир ижтимоий жамиятнинг иккинчисига алмашиши, шунингдек миллий мустакиллик ва унинг неъматлари республикамиз фукароларида туб ўзгаришларни вужудга келтирмокда. миллий туй\у, миллий киёфа, миллий характер, миллий таъб, миллий куй, миллий ракс, миллий маънавият, кадрият хамда рухият таъсири остида ўзининг туб мохиятини акс эттира бошлади. Ўтмишнинг бой мероси, унинг анъаналари миллий истиклол туфайли ўз эгаларига кайтариб берилди. Фукароларнинг ижтимоий онги аста-секин ўзгариб бориши натижасида этнопсихологик хусусиятлар тиклана бошлади, миллий, умумбашарийлик хислатлари ўртасида адолатлилик, тенг хукуклилик алокалари ўрнатилмокда, шовинизм турмушдан узоклашмокда.
XXI асрда шахс шаклланишида унинг тарбияланганлик даражасини ортишида диннинг, хусусан «хадис» илмининг ахамияти каттидир. Шахслараро муносабатда тенглик, \амхўрлик, самимийлик, ўзаро ёрдам, симпатия, антипатия, хамдарддик, севги мухаббат сингари миллий хусусиятларни таркиб топтиришда хадисларнинг роли янада ортмокда.
Ўзбек оиласида тарбия мохияти, мазмуни тарбиянинг кундалик ва истиклол режаси, болаларга таъсир ўтказиш воситасини танлаш ва ундан унумли фойдаланиш ўзига хос хусусиятга эга, чунки унинг асосида халк анъаналари ётади.
Ўзбек халкининг этнопсихологик хусусиятларидан унумли фойдаланиш хар томонлама тараккий этган инсон шахсини таркиб топтиришда мухим роль ўйнайди. Абдулла Авлоний айтганидек: «Тарбия биз учун ё хаёт, ё мамот, ё нажот, ё халокат, ё саодат - ё фалокат масаласидир».
Ёш авлод тарбиясида миллий рухият, умуминсоний, халкчил миллий кадриятлар, урф-одатлар, анъаналар етакчи ўрин тутмо\и лозим (тарбия этнопсихологик ва этнопедагогик муносабат). Булар оркали ёшларда куйидаги фазилатларни тарбиялаш лозим.
а) ёшларда ватанпарварлик хис туй\уларини шакллантириш;
б) хайрихохлик, одамларга хурмат, мехр - шавкат;
в) катталарни хурмат килиш, эъзозлаш;
г) мулойимлик;
д) ишбилармонлик, мохирлик, ишчанлик, иктисодий тафаккур;
е) кичик ёшдан мехнатсеварлик;
ж) Жисмоний бакувватлик;
з) ахлок одоблилик;
и) оилапарварлик;
к) аёлларга хурмат;
л) ўзаро хамкорликка интилувчанллик.
Маълумки, ёшларнинг маънавий-ахлокий тарбияси билан оила, махалла, таълим муассасалари, оммавий ахборот воситалари, хукукни мухофаза килувчи ташкилотлар, илмий-педагогик кадрлар шутулланадилар. Тарбия жараёни барча иштирокчиларининг бахамжихатлик билан олиб борадиган ишларигина ўзининг ижобий натижаларини бериши мумкин.
«Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури»ни амалга ошириш вазифалари ана шуни такозо килади.
Download 78 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish