Mavzu: Tahliliy, faktik

2. Nutq vujudga kelishining nazariyalari

Psixologiya, psixofiziologiya, psixolingvistika fanlarida to’plangan nazariy va amaliy materiallar tahliliga ko’ra, akustik nutq signallari murakkab muvofiqlashgan harakatlarning natijasida namoyon bo’luvchi majmuaviy holatlarning birlashuvi nutq apparati deb ataladi.

Odatda o’pka va nafas olish tana a‘zolarning muskul harakatlari bosimning oshishini va havo oqimlarining (ichki va tashqi) nutq aktida artikulyatorlar qatnashishini uzluksiz ravishda ta‘minlab turadi.
Nutqni vujudga keltiruvchi umumiy apparat sxemasi uchta jihatni o’zida

aks ettiradi.

I. Nutqning anatomik tasviri:

1. Ko’krak qafasi.


2. O’pka.


3. Traxeya.


4. Ovoz paychalari (aloqalari).


5. Tomoq trubkasi.


6. Halqum bo’shlig‗i.


7. Tanglay pardasi.


8. Og‗iz bo’shlig‗i.


9. Burun bo’shlig‗i.

II. Nutqning funksional elementlari:

1. Nafas olish tomirlari, muskullarining kuchi.


2. O’pka sig‗imi.


3. Traxeya harakati.


4. Ovoz paychalari tebranishi yoki harakati.


5. Tomoq trubkasining funksiyasi.


6. Halqum bo’shlig‗ining organik vazifasi.


7. Tanglay pardasining holati (torayishi, kengayishi, shilimshiqligi).


8. Og‗iz bo’shlig‗i (uning tarkiblari, a‘zolari: tish, havo harakati,


kuchaytirgich, susaytirgichlar va hokazo).


9. Burun bo’shlig‗i va uning tarkibiy a‘zolari (kataklari, tuklari, namligi,


quruqligi).


10. Og‗izdan nuri (yorug‗likni) kirib kelishi, ya‘ni nurlanishi.


11. Burundan nurni kirib kelishi.


12. Og‗iz va burundan havo oqimining kirishi.


13. Ichki tana a‘zolaridan havo oqimining chiqib ketishi.


Akustik tebranishning qo’zg‗atuvchi mexanizmlari tomoq faoliyati, shovqin va impulsiv, ya‘ni ixtiyorsiz qo’zg‗atish, tovushlarining paydo bo’lishi,
havo oqimining (massasining) tor oralig‗idan o’tishi, nutq aktining ayrim o’rinlari bilan uzviy aloqadordirlar. Akustika yunoncha ―acustika‖, ya‘ni eshituv, tovush nazariyasi demakdir. CHastotali filtratsiya akustika manbasi bo’lib hisoblanadi.
III. nutqning xususiyatlari.


1. Matn – ma‘no – fikr bildirish.


2. Ma‘lumot (xabar, axborot) bayoni.


3. Og‗zaki nutqda axborotning muayyan darajada yo’qolishi.

IV. Nutqning fonetik elementi.

V. Nutqni idrok qilish nazariyasi:


1. SHkalalashtirish.


2. Unitish.


3. Halaqit beruvchi vaziyat va sharoitda idrok qilish:

a) akustik, b) vizual, v) taktil... VI. Dinamik spektogramma: a) undosh,

b) unli.


VII. Nutq faoliyati:


1. Anglash


2. Anglash (tushunish)


3. Qayd qilish (fiksatsiya):

a) nazariy va amaliy axborotlar, b) takroriy fikrlar,

v) diqqatni yo’naltirish (soxta diqqat),


g) inson shaxsiyatini (shaxs, motiv, motivatsiya, emotsiya, hissiyot, iroda:


emotsional-motivatsion, shaxsiy, irodaviy, kognitiv, regulyativ va boshqalar).