Mavzu: tafakkur to’G’risida umumiy tasavvurlar reja

Analiz va sintez o’zaro bevosita mustahkam bog’langan yagona jarayonning ikki tomonidir. Agar narsa va hodisalar analiz qilinmagan bo’lsa, uni sintez qilib bo’lmaydi, har qanday analiz predmetlarni, narsalarni bir butun holda bilish asosida amalga oshirilishi lozim.
Talaba va o’quvchilarni analiz va sintez qilishga o’rgatishda fikrlarni muayyan obyektlarga yo’naltirish asosiy rol o’ynaydi. Bunda ular, albatta, qanday va qay yo’sinda ish bajarilishlari kerakligini bilib olishlari zarur. Masalan, o’smirlarni ona tili darslarida analiz va sintez faoliyatiga o’rgatish uchun istalgan jumlani, chunonchi, «It bo’ynini burmasdan g’alatiroq bukildi, och ko’zlari biln menga bir qarash qildi-da, dumini qisib o’zini o’rmonga urdi» gapini mustaqil holda tahlil etish vazifasini qo’yish (agar sinaluvchanlar bu vazifani bajarishga qiynalsalar, eksperimentatorning o’zi yordam berishi) mumkin. Ular predmet nomini anglatadigan so’zlarni alohida ko’chirib yozishlari va so’zlarning qanday so’roqqa javob bo’lishini aniqlashlari, ot va so’z turkumlariga ta’rif berishlari. Shu so’z turkumiga xos belgilarni (predmetni bildirib, kim? va nima? so’roqlarga javob bo’lishini) alohida ifodalashlari kerak.
Mazkur vazifani o’quvchilardan biri qanday bajarganligini ko’zdan kechiraylik: « gapga predmetni bildirgan so’zlar mavjud. Masalan, it, bo’ynini, ko’zlari, dumini. Bular nima? so’rog’iga javob bo’ladi. Ana shu so’roqlarga javob bo’lib, predmetlarning nomini bildirgan so’zlar ot deb ataladi. Otning eng muhim, boshqa so’zlardan ajratib turuvchi belgisi-bu predmetni bildirishi va savollaridir. Predmetni anglatuvchi so’zlar turli xil qo’shimchalar bilan kelishi mumkin». Sinaluvchi o’smir o’quvchilarning ana shu mulohazalari asosida shuni aytish mumkinki, analiz va sintez operasiyasi quyidagicha aqliy faoliyat tizimidan, tarkibiy qismlardan iborat; a) berilgan topshiriqni diqqat bilan o’qish; b) tekstdagi so’zlarni fikran parchalash; v) o’xshash so’zlarni ajratish, ya’ni mayda bo’laklarga bo’lish; g) o’xshash so’zlarni yaxlit holda keltirish; d) tekstdagi so’zlarni fikran yig’ish; j) gapning strukturasini tiklash va boshqalar.
Talabalarning mustaqil bilim olish faoliyatida, jumladan konspekt tuzish, referat tayyorlash, seminarga hozirlik ko’rish, kurs ishi, malakaviy bitiruv ishi va magistrlik dissertasiyani yozish kabi aqliy faoliyatning turli shakllarida avval analiz, so’ng sintez operasiyalaridan foydalanadilar.