Mavzu: Tabiy suvlarning ifloslanishi. Suvlarning kimyoviy ifloslanishini oldini olish

Orol dengizining ekologik ahvoli
Orol dengizi ilgari vaqtda dunyodagi eng katta ichki dengizlardan biri hisoblanib, unda baliqchilik, ovchilik, transport va erkratsion maqsadlarda foydalanilar edi. Dengiz suv rejimini unga quyiladigan Amudaryo, Sirdaryo, er osti suvlari hamda atmosfera yonilg’ilari tushishi va yuzadan suvning bug’lanishi tashkil etadi. qadimgi tarixiy davrlarda dengiz sathining 1,5 - 2,10 o’zgarishi tabiiy iqlim hususiyati bilan bog’liq bolib, suvning hajmi 100 - 150 kub km, suv sathi maydoni - 4000 kv, km ni tashkil etgan.
Sug’oriladigan dexkonchilikning rivojlanishi natijasida sug’orilishga foydalaniladigan qaytmas suvlar va qurqchilik yillari Amudaryo va Sirdaryoning deltasiga kuyiladigan suv miqdori kamaydi. Shunday qilib, hozirgi vaqtda dengizning sathi 1961 yilga nisbatan 16,8 m ga pasaydi. 1994 yil 36,6 m. Bunda dengizning hajmi 3 marta, yuzasi 2 marta, sho’rlanish darajasi 9-10 gGT dan 34-37 gGT ga ortadi; 2000 yilga borib 180- 200 gGT ko’tariladi. hozirgi kunda dengiz sathining pasayishi yiliga 80 - 110 sm tashkil etmoqda. Qirgoq chizigi 60 - 80 km pasayib, ochilib qolgan erlar 23 ming km kv tashkil etadi. Amudaryo va Sirdaryoning quyi oqimlarida suvning sifati yomonlashadi, hamda ichish uchun yaroqsiz bolib qoladi. Ekologik tizmlar, o’simlik va hayvonlar chuqur inkirozga uchrayapti. Eng yomon axvol Janubiy oroldir.Ushbu mintaqa o'z ichiga shimoliy garbiy qizil qum, Zaungo’z, qora qum, Janubiy ustyurt va Amudaryo deltasi kabi landshaft komplekslarini oladi. Orol bo’yining umumiy maydoni - 473 ming km kv bo’lsa, uning Janubiy qismi 245 ming km kv tashkil etadi. Bunga KKR hududi,o’zbekistonning Xorazm viloyati, Turkmanistonning Toshhovuz viloyatlari kiradi. Orol va orol bo’yida sodir bo’layotgan jadal ravishdagi cho’llanish hodisasi dunyo tajribasida uchratilmagan. Shuning uchun ham miqdor va sifat jixatidan baxolash ancha qiyinchilikalrga duch kelmoqda. Dengiz tubining ochilishi va daryo deitalarining qurishi hisobiga cho’l maydonlari kengaymoqda. Ochilib qolgan 1 mln ga maydon yuzasi mayda tuz zarrachalari bilan qoplanib yangi shakldagi qum qoplamlarini hosil qiladi.
Shunday qilib, markaziy Osiyo hududida qum, tuz ayrozonalarini shamol yordamida kuchiyib yuruvchi kuchli yangi manba vujudga keldi. Dastlabki ma’lumotlarga qaraganda yiliga atmosferaga 100-150 mln. tonnagacha chang – to’zon ko’tarilishi mumkin. Dengiz tubidan kutarilganchang - tuz tuzoni atmosfera ifloslanishi 5% ham ortib yubormoqda Chang – to’zonlarning atmosferaga ko’tarilishi 1 marta 1875 yili kosmosdan kuzatilgan. Chang - tuzon uzunligi - 400 km, eni esa 400km, eni esa 40 km radiusi 300 km tashkil etadi.
Tuzlarning er yuzasida yog’ilishi natijasida paxtaning hosildorligi 5 - 15 %, sholining esa 3-6 % pasayib ketdi. Orol bo’yiga yog’ilayotgan chang - tuz zarrachalaridan umumiy miqdor o’rtacha 520 kg ni tashkil etib, tuproq holati yomonlashuvining asosiy sababchilaridan biri bo’lib qoldi. KKR ning su^oriladigan maydonlari chang - tuz fraktsiyalari 250 kg dan Chimboy tumanida 500 t gacha boradi. Sho’rlangan qum tuzlari yiliga orol bo’yidagi 15 ming ga Yaylovlarni egallab bormoqda. G’oza uchun ajratilgan maydonlar kasallik ko’zgatuvchi zarakunandalar bilan zararlangan. qishloq xo’ jalik maxsulotlari hosili pasayib ketmoqda. Daryoning yuqori okimidagi hududlarda meliorativ holati yomonlashishi (Surxondaryo, qashqadaryo, Buxoro, Samarkand) II kategoriyada yerlaning ko’payishiga olib kelmoqda. Amudaryoning o’rta oqimi joylashgan. Turkmanistonning suv xo’jalik tumanlarida murakkab meliorativ holat kelib chiqmoqda. Amudaryo va Sirdaryoning quyi oqimlarida ko’pchilik maydonlar qoniqarsiz meliorativ ahvoli bilan 3 va 4 katigoriyaga mansub erlar hisoblanadi, sho’rlangan, kuchli sho’rlangan maydonlar 35- 70 % tashkil etadi. Tuproq-larning sho’rlanishi hisobiga kishlk xo’jalik maxsulotlari hosili O’zbekistonda - 30%, Turkistonda 40 %, Qozoxistonda - 33%, Tojikistonda - 1990 Qirgizistonda - 20 % pasayib ketdi. Kuchli sho’rlangan er osti suvlarning joylashishi, cho’llanishi jarayonini kuchaytirmoqda. Amudaryo av Sirdaryo qirg’oqlarini pasayishi natijasida daryolarning quyi qismida suv toshqqinlarini kamaytirib yuboradi. Bu o’z navbatida to’qay o’simliklari maydonlarini qisqarishiga, ilgari gumusga boy bo’lgan o’tloqi - botqoqli tuproqlar unumsiz o’tloq taqir cho’l, qumli tuproqlarga aylanishga olib keladi. Sutemizuvchi hayvonlar, qushlar kamayib ketdi. qurigan maydonlar aholi uchun xavfli kasalliklarni tarqatuvchi kemiruvchilar bilan to’lib bormoqda. Orol bo’yining sanitar - epidemiologik ahvoli nihoyatda og’ir aholi markazlashtirilgan suv bilan ta'minlash 29- 67 % ni tashkil etadi. Aholini yarmi ifloslangan ochiq suv havzalaridan foydalanadi. Orol dengizini saqlab qolish mumkinmi? Orol muammosini asosi uni dengiz sifatida saqlab qolish tashkil etadi.Shuni ta'kidlash lozimki Orol o’z tarixi davomida ilmiy ma’umotlarga qaraganda ko’p marta o’z shaklini o’zgartirganini va qurib qolgani ma’lum. Orol dengizining dastlabki absolyut balandligini tiklash uchun ming kub km dan ortiq suv kerak bo’ladi.
Orol dengizi muammosi xam diqqatga sazovordir.Orol dengizi 80-yillarda ayniqsa quriy boshladi Xozirgi vaqtda o’rta Osiyoni umumiy muammosiga aylanib qolgan. Dengiz xozirda "o’lik dengiz" deb xisoblanmoqda. Tirik organizm dengizda deyarli yo’q. Dengizning
km bo’lib, radiusi 300 km tashkil etadi. Tuzlarning er yuzasida yogilishi natijasida paxtaning hosildorligi 5 - 15 % sholining esa 3-6 % pasayib ketdi.
Orol byiga yogilayotgan chang - tuz zarrachalaridan umumiy mikdor rtacha 520 kgga tashkil etib, tuproq holati yomonlashuvining asosiy sababchilaridan biri boTib koldi. KKR ning su^oriladigan maydonlari chang - tuz fraktsiyalari 250 kg ga dan Chimboy tumanida 500 t gacha boradi. Shurlangan kum tuzlari yili orol bo’yidagi 15 imng ga Yaylovlarni egallab bormoqda. G’o’za uchun ajratilgan maydonlar kasallik qo’zgatuvchi zarakunandalar bilan zararlangan. qishloq xo’jalik maxsulotlari hosili pasayib ketmoqda. Daryoning yuqori oqimidagi hududlarda meliorativ holati yomonlashishi (Surxondaryo, Kashkadaryo, Buxoro, Samarkand) II kategoriyada erlaning ko’payishiga olib kelmoqda. Amudaryoning o’rta okimi joylashgan. Turkmanistonning suv xo’jalik tumanlaridamurakkab meliorativ holat kelib chikmoqda. Amudaryo va Sirdaryoning kuyi okimlarida ko’pchilik maydonlar konikarsiz meliorativ ahvoli bilan 3 va 4 katigoriyaga mansub erlar hisoblanadi, shurlangan, kuchli shurlangan maydonlar 35- 70 % tashkil etadi. Tuproqlarning sho’rlanishi hisobiga kishlk xo’jalik maxsulotlari hosili O’zbekistonda - 30%, Turkistonda 40 %, Qozoxistonda - 33%, Tojikistonda - 1990 Kirgizistonda - 20 % pasayib ketdi. Kuchli shurlangan er osti suvlarning joylashishi, chullanishi jarayonini kuchaytirmoqda. Amudaryo av Sirdaryo kirgoklarini pasayish natijasida daryolarning kuyi qismida suv toshkinlarini akmaytirib yuboradi. Bu o"z navbatida tukay o’simliklari maydonlarini qisqarishiga, ilgari gumusga boy boTgan utloki - botqoqli tuproqlar unumsiz utlok takir choT, kumli tuproqlarga aylanishga olib keladi. Sutemizuvchi hayvonlar qushlar kamayib ketdi. Kurigan maydonlar aholi uchun xavfli kasalliklarni tarkatuvchi kemiruvchilar bilan tulib bormoqda. Orol bo’yining sanitar - epidemiologik ahvoli nixoyatda ogir aholi markaz-lashtirilgan suv bilan ta'minlash 29- 67 % ni tashkil etadi. Aholini yarmi ifloslangan ochiqsuv havzalaridan foydalaniladi. Orol dengizini saqlab qolish mumkinmi? Orol muammosini asosi uni dengiz sifatida saqlab qolish tashkil etadi.Shuni ta'kidlash lozimki Orol o"z tarixi davomida ilmiy ma’lumotlarga qaraganda ko’p marta o"z shaklini o’zgartirganini va koTib qolgani maTum. Orol dengizining dastlabki absolyut balandligini tiklash uchun ming kub km dan ortiq suv kerak bo’ladi.
DEN Orol dengizi muammosi xam diqqatga sazovordir.Orol dengizi 80-yillarda ayniqsa quriy boshladi Xozirgi vaqtda O’rta Osiyoni umumiy muammosiga aylanib qolgan. Dengiz hozirda "o’lik dengiz" deb xisoblanmoqda. Tirik organizm dengizda deyarli yo’q. Dengizning
qurigan soxillaridagi to’planib qolgan erdagi tuzlar shamol esganda changlar bilan aralashib, inson salomatligiga jiddiy xavf tug’diradi o’sha erdagi axolida suv muammosiga duch kelinmoqda.Bundan tashqari deyarli Orol dengizining yarmi qurib qolayotganidan, xech kim qayg’urmayapti. Orol dengizini tiklashga chet el mablag’lari ajratilgani bilan o’sha mablag’ dengizga xarajat qilinishini xech kim o’z nazoratiga olmayapti. Bundan kelib chiqadiki mablag’lar o’sha yerga "yetmayapti". Buni qisqa qilib shunday ta'riflash mumkinki, o’rta Osiyo mamlakatlarida qurg’okchilik vujudga keladi. Buni jaxon hamjamiyati va o’rta Osiyo mamlakatlari "pichoq suyakka qadalganida" anglab etishadi. Afsuski Orol dengizi qurib qolgandan so’ng bu muammoni yechish yo’llari qidiriladi. Orol dengizining qurishining asosiy sababi bu xo’jalik ehtiyojlariga ishlatilishi ya'ni paxta, bug’doy sug’orilishiga Amudaryo va Sirdaryodan foydalnganliklari uchun Orol dengiziga suv kam yetib kela boshlagan. Shu tufayli Orol dengizi sekin-asta quriy boshlagan.
Hozirgi kunda Orol dengizining ko’rinishi