Mavzu: Tabiiy va texnogen xususiyatli favqolotda vaziyatlar tavsifi Tabiiy tusdagi favqulodda vaziyatlar turlari. Zilzila, yer ko`chish, tog` ko`chish, qor ko`chish, suv toshqinlari, suv to`planishi va sellar, kuchli shamollar, jala quyish

Mavzu: Tabiiy va texnogen xususiyatli favqolotda vaziyatlar tavsifi


Tabiiy tusdagi favqulodda vaziyatlar turlari. Zilzila, yer ko`chish, tog` ko`chish, qor ko`chish, suv toshqinlari, suv to`planishi va sellar, kuchli shamollar, jala quyish

Tabiiy ofat-bu tabiatda yuz beradigan favquloddagi o`zgarish bo`lib, u birdan insonlarning mo`tadil yashash, ishlash sharoitlarining buzilishi, odamlarning o`limi hamda qishloq xo`jaligi hayvonlarining nobut bo`lishi, moddiy boyliklarning yo`q bo`lib ketishi bilan tugaydigan hodisalardir.

Tabiiy tusdagi favqulodda vaziyatlarning sodir bo`lishning o`ziga xos xususiyati shundan iboratki, favqulodda vaziyat inson ongi va uning faoliyatidan tashqarida sodir bo`lishidir.

Tabiiy ofatlarning turlari xilma-xil: yer silkinish, suv toshqini, (gidrometeorologik) yer, tog`, qor ko`chishi, kuchli shamol, yo`ng`in, qurg`oqchilik, epidemiya, epizootiya, epifitotiya hodisalari va boshqalardir (o`lat, vabo, gemorragi isitma, toshmali terlama, sibir yara kasalligi, quturish, botulizm, va tulyarimiya kasalliklari).

Yer silkinish va uning oqibatlari:

Tabiiy ofatlar ichida eng xavflisi va dahshatlisi bu yer silkinishidir. Yer silkinish-yer osti zarbasi va yer usti qatlamining tebranishi bo`lib, tabiiy ofatlar, texnologik jarayonlar tufayli yuizaga keladi. Yer ostki zarbasining paydo bo`lish o`chog`i, yerning ostki qatlamidagi uzoq vaqt yig`ilib qolgan energiyaning yuzaga otilib chiqish jarayoni tufayli yuzaga keladi. O`choqning ichki qismi markazi giposentr deyiladi, yerning ustki qismidagi markasi episentr deyiladi.

Yer silkinishi yuzaga kelish sabablariga ko`ra quyidagi guruhlarga bo`linadi:

- Tektonik zilzilalar;

-Vulqon zilzilalari;

-Ag`darilish, o`pirilish zilzilalari;,

-Texnogen (insonning muhandislik faoliyati bilan bog`liq) zilzilalar.

Zilzila turlaridan eng xavflisi (talofatlisi), tektonik zilzila hisoblanadi. Ma`lumki, har yili planetamizda 100000 (yuz ming) dan ortiq yer silkinishlarini seysmik asboblar (seysmograf) qayd etadi. Bulardan 100 tasi vayron qiluvchi, fojiali bo`lib imorat va inshoatlarning buzilishiga, yer yuzasida yoriqlarni paydo bo`lishiga ming-minglab insonlar yostig`ining qurishiga olib keladi.Yer silkinish o`chog`i giposentrning joylashgan chuqurligi bo`yicha: Yuza-70 km.gacha, o`rta-70-300km va chuqur-300 kmdan pastda: Mantiya qatlamida vujudga keladigan xillarini ajratish mumkin.

Respublikamizda kuzatiladigan zilzilalarning o`chog`i asosan 70 km.gacha chuqurlikda joylashganligi qayd etilgan. Kuchli yer silkinishi oqibatida yerning yaxlitligi butunligi o`zgaradi, inshootlar, jihozlar buziladi, kommunal-energetik qismlar ishdan chiqishi, insonlar o`limi, shikastlanishi ro`y beradi. Uzoq tarixiy saboq,ya`ni yer silkinishi kishilarni ruhiy holatiga bo`lgan ta`siri, imorat va inshootlarning buzilishi, bayron qilinishi, yer yuzida vujudga kelgan o`zgarishlar (yer sathida yoriqlar va buloqlarning paydo bo`lishi)yuz bergan hodisalarning kuchini baholashga o`rgatgan.Natijada nisbiy baholash shkalasi paydo bo`lgan zilzila. Kuchi ikki xil o`lchov birligida o`lchanadi. 1. Ballarda:,2. Magnitudada. Dunyoning juda ko`p davlatlarida yer silkinish kuchi 12 balli halqaro o`lchov birligida o`lchanadi.Episentrda tog jinsi zarrachalarining seysmik tezlanishini, u yerda sodir bo`lgan o`zgarishlarga (buzilish, yorilish, vayron bo`lish va boshqalar) taqqoslagan holda,Rossiya fanlar Akademiyasi olimlari tomonidan yer silkinishining kuchini ballarda baholash shkalasi ishlab chiqilib, bu usul hozirgi kunda hamma MDH ga kiruvchi davlatlarda, jumladan,O`zbekistondaMShK( Medvedev,Shponxoer va Karnik )nomi bilan qo`llaniladi. Ikkinchi o`lchov birligi Rixter shkalasi bo`yicha Magnituda(M) hisoblanadi. Magnituda shkalasi 1935-yilda Amerika seysmologi Rixter tomonidan taklif qilingan. Magnituda yer silkinishining umumiy energiyasini ko`rsatib,u yerning maksimal surilish amplitudasi logarifmini belgilaydi va mikronlarda aniqlanadi.

Yer silkinish kuchining xususiyatlari:

Yer silkinish kuchiga qarab quyidagi holatlar kuzatiladi; 1ball- sezilarsiz, faqatgina seysmik asboblar qayd qiladi:

2ball-juda kuchsiz, uy ichda utirgan ba`zi odamlar sezishi mumkin(deraza oynalari titraydi):

3ball- kuchsiz, ko`pchilik odamlar sezmaydi, Ochiq joyda tinch o`tirgan odam sezishi mumkin. Osilgan jismlar asta sekin tebranadi:

4ball-o`rtacha sezilarli.Ochiq joyda, bino ichida turgan odamlar sezadi.Uy devorlari qirsillaudi.Ro`zg`or anjomlari titraydi, osilgan jismlar tebranadi:

5ball-Ancha kuchli.

Hamma sezadi, uyqudagi odam o`yg`onadi, ba`zi odamlar hovliga yugurib chiqadi.Idishdagi suyuqlik chayqalib to`kiladi,osilgan o`y jihozlari qattiq tebranadi:

6ball-Kuchli. Hamma sezadi uyqydagi odamlar uyg`onadi, ko`pchilik odamlar hovliga yugurib chiqadi. Uy hayvonlari betoqat bo`ladi. Ba`zi hollarda kitob jovonidagi kitoblar, ro`zgor buyumlari, javondagi idishlar ag`darilib tushadi:

7ball –Juda kuchli. Ko`pchilik odamlarni qo`rquv bosadi, ko`chaga yugurib chiqadi, avtomobil haydovchlari harakat vaqtida ham sezadi, uy devorlarida katta-katta yoriqlar paydo bo`ladi, hovuzlardagi suv chayqaladi va loyqalanadi:

8ball-Yemiruvchi. Xom g`ishdan qurilgan imoratlar butunlay vayronaga aylanadi, ancha pishiq qilib qurilgan imoratlarda ham yoriqlar paydo bo`ladi, uy tepasidagi mo`rilar yiqiladi,ba`zi daraxtlar butun tanasi bilan yiqiladi, sinadi, tog`lik joylarda qulash, surilish hodisalari yuz beradi;

9 ball-Vayron qiluvchi. Yer qimirlashiga bardosh beradigan qilib qurilgan imoratlar va inshoatlar ham qattiq shikastlanadi.Oddiy imoratlar butunlay vayron bo`ladi, yer yuzasida yoriqlar paydo bo`ladi, yer osti suvlari sizib chiqish mumkin:

10 ball-Yakson qiluvchi. Hamma imoratlar yakson bo`ladi. Temir yo`l izlari to`lqinsimon shaklga kelib qoladi, yer osti kommunal quvurlari uzilib ketadi, cho`kish hodisalari ro`y beradi.Suv havzalari to`lqinlanib qirg`oqqa uriladi, qoyali yon bag`irlarda katta-katta surilish hodisalari sodir bo`ladi:

11 ball-Fojiali.Hamma imoratlar deyarli vayron bo`ladi, to`g`onlar yorilib ketadi, temir yo`llar butunlay ishdan chiqadi,yerning ustki qismida katta- katta yoriqlar paydo bo`ladi,yer ostidan balchiqlar ko`tarilib chiqadi, surilish , qulash hodisalari nihoyasiga yetadi.

12 ball- kuchli fojiali.Yerning ustki qismida katta o`zgarishlar ro`y beradi. Hamma imoratlar butunlay vayron bo`ladi, daryolarning o`zani o`zgarib sharsharalar paydo bo`ladi tabiiy to`g`onlar vujudga keladi.

Mustaqil davlatlar hamdo`stligi(MDH) hududining 20 foizga yaqin eri seysmoaktiv mintaqa hisoblanib, bunday hududlarga asosan togli o`lkalar,Kavkaz orti,Shimoliy Kavkaz, Karpat bo`yi, Janubiy Qrim,Moldoviya, Primor`ye, Saxalin, Kamchatka, Kuril orollari, Turkmaniston va O`rta Osiyoning tog`li o`lkalari kiradi.

Imoratlarga, inshootlarga yer silkinishining ta`siri va xususiyatlari:Zilzilaning kuchi ta`sirida imoratlar va inshootlar talafot ko`radi.Ko`rilgan talafot darajasi inshoot loyihasiga, ishlatilgan qurilish materiallariga bogliq.Shuning uchun hamma insahootlar va ularning ko`radigan talofotlari davlat standarti bilan tartibga solinadi


Texnogen tusdagi favqulodda vaziyatlar turlari. Transport avariyalari va halokatlari. Kimyoviy xavfli ob`yektlardagi avariyalar. Yong`in – portlash xavfi mavjud bo`lgan ob`yektlardagi avariyalar. Zamonaviy qirg`in qurollar, ularning ta`sir xususiyatlari va talofatlari.

Avariya deganda bajariladigan ishning birdan to`xtab qolishi, yoki sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni izdan chiqishi, transportlarda va boshqa ob`yektlarda moddiy boyliklarni buzilishi, yo`q bo`lishi tushuniladi.

Avariyalarning kelib chiqishiga quyidagi omillar sababchi bo`lishi mumkin:

• 
  Tabiiy ofat tufayli;
  
• 
  Inshootlarni loyihalashda yoki uni qurishda yo`l qo`yiladigan sababli;
  
• 
  Transport mexanizm, jihozlardan noto`g`ri foydalanganda;
  
• 
  Agressiv moddalarni (portlovchi, tez alangalanuvchi zaharli moddalarni) noto`g`ri saqlanishi va uni ishlatish qoidalarining buzilshi oqibatida;
  
• 
  Texnika xavfsizligi qoidalarining buzilishi va boshqalar. Mana shunday xatoliklar tufayli ishlab chiqarishlarda katta avariyalar sodir bo`ladiki, oqibatda ko`pdan-ko`p insonlar jabrlanadi va moddiy boyliklar yo`q bo`lib ketadi. Ko`pincha kimyo, neftni qayta ishlovchi sanoat, qog`oz ishlab chiqarish sanoati, go`sht-sut, oziq-ovqat, metallurgiya, konchilik va boshqa sanoat korxonalarida avariyalar tez-tez uchraydi. Ayniqsa kuchli ta`sir etuvchi zaharli moddalar (KTEZM ) ta`sirida bo`ladigan avariyalar: kimyo, neftni qayta ishlovchi qog`oz , sellyuloza, go`sht-sut, oziq-ovqat sanoati, suv tozalash inshootlarida hamda temir yo`llarda KTEZMni tashishda ko`p uchraydi. KTEZM ko`rsatilgan konsentratsiyadan ortiq bo`lganda odamlarga, qishloq xo`jaligi hayvonlariga, tashqi muhitga kuchli ta`sir etib turli darajada shikastlantiradi. KTEZMlar qatoriga xalq xo`jaligida texnologik jarayonlarda qo`llaniladigan ammiak, xlor, sulfat kislotasi, vodorod ftorid, azot, oltingugurt oksidlari va boshqalarni kiritish mumkin.
  

Respublikamizdagi sanoati rivojlangan ayrim shaharlarda, jumladan, Samarqand, Farg`ona, Andijon, Qo`qon, Ahgren, Olmaliq, Chirchiq, Navoiy va boshqa shaharlarda havoning ifloslanish darajasi me`yoridan 1,5-2, hatto ayrim joylarda 3-6 marta ortiqdir.

Markaziy Osiyoda havoni eng ifloslantiruvchi korxona Tojikistonning. Tursunzoda shahridagi alyuminiy zavodi hovoga belgilangan miqdordan deyarli ikki barobar ortiq zaharli modda chiqarib kelgan. O`zbekiston Respublikasining Kimyo sanoati korxonalari Chirchiqdagi “elektrokimyo”, Farg`onadagi “azot”, Navoiydagi zavodlardir.

Dunyo miqyosida yiliga havoga uglerod (II )oksidi- 250mln tonna, yoqilg`i kukuni- 100mln tonna, uglevodorod-88 mln tonna, azot(II )oksidi-53 mln tonna, ammiak- 4 mln tonna, oltingugurt vodorodi 3 mln tonna, qo`rg`oshin birikmasi – 1mln tonna, ftor- 0,4 mln tonna chiqariladi.

Bunday sanoat korxonalarining chiqindi mahsulotlari insonlar hayotiga katta xavf solib, turli xil kasalliklarni keltirib chiqarmoqda, insonlar umrini qisqartirmoqda va atrof muhitni yerlarni, havoni va suv havzalarini jiddiy zararlantirmoqda.

Tez ta`sir etuvchi zaharli moddalar bilan zaharlanganda aholining hatti harakatlari.

Respublikamiz xalq xo`jaligi tarmoqlarida zaharli moddalar ishlatiladi, saqlanadi, tashiladi. Agar tabbiiy ofatlar, harbiy to`qnashuvlar natijasida kimyoviy zaharli moddalar atmosferaga tarqalishi mumkin. Natijada atrof-muhitni havoni zaharlaydi.

Albatta, bunday favqulodda vaziyatlarda avariya o`chog`idagi va unga yaqin bo`lgan atrofdagi fuqarolar jabrlanadi. KTEZMlar asosan insonlarga uning nafas organlari, terisi orqali ta`sir etadi. Ular umumiy zaharlovchi va holsizlantiruvchilarga bo`linadi. Agar avariya holatida bir qancha gazlar aralashmasi bo`lsa, izolyatsiyalovchi protivogazlardan foydalangan holda tezlik bilan zaharlangan o`choqdan odamlarni evakuatsiya qilish tadbirlari ko`riladi, avariya joyini tiklash ishlari olib boriladi. Birlamchi tiklash ishlarini tashkil etish:

KTEZM tarqalgan hududni o`rash (lokalizatsiya) qilish hisoblanadi. Avariyani tiklash ishlarida qatnashadigan fuqarolar o`zlari va boshqalarni bilishlari zarur. Ulardan har doim zaharlangan fuqarolarni shikastlangan hududdan olib chiqish, protivogazni boshqalarga kiydira bilish, sun`iy nafas berish, yurakni massaj qilish, zaharlangan ko`z terilarni neytrallash ishlarini bilishlari lozim. Buning uchun jamoa va shaxsiy himoya bositalari ularning turlari va foydalanish qoidalarini bilishlari zarur.

Fojiali hodisa va uning oqibatlari.

Fojiali hodisa- ma`lum bir vaqt oralig`ida sodir bo`ladigan falokat demakdir. Fojia turli xildagi inshootlarning buzilishi, moddiy boyliklarni yo`q bo`lib ketishi hamda odamlarning o`limi bilan sodir bo`ladi.

Masalan, 1986 yil 26 aprelda sodir bo`lgan Chernobil Atom elektr stansiyasidagi avariya natijasida atrof- muhitga radiaktiv chiqindilar tarqalgan. Natijada ko`plab odamlar nobud bo`lgan, 200000 aholi xavfsiz joylarga batomom ko`chirilgan. Bu fojiadan ko`rilgan moddiy ziyon 8 mlrd rublni tashkil etgan. Shuning uchun AESlarda avariya sodir bo`lganligini eshitgan har bir fuqaro darhol jamoa saqlanish joylariga yashirinishi, yoki xavfsiz joyga shu zahotiyoq evakuatsiya qilinishi lozim. Shaxsiy himoya vositalarini kiyib, kerakli narsalarni: oziq-ovqat, suv, zarur hujjat, pul va boshqa buyumlarni olib, tezlikda evakuatsiya punktlariga yetib borishi kerak. Agar sharoit bo`lmasa uyda yoki ishxonadagi eshik va oynalar bekilishi lozim. Ma`lumki, g`ishtli uylar nurlanish darajasini 10 barobar kamaytiradi. Shuning uchun radiatsiyadan saqlovchi boshpanalar ko`pincha temir- betondan quriladi.

Zararlangan hududlarda yurish, mehnat qilish juda qattiq tartib ostida , alohida rejim asosida olib boriladi. Zararlangan hududlarda ishlayotgan odamlar, saqlovchi vositalarni kiygan holatda, ma`lum bir oralig`da ishlab, hududda o`tirishi, biror narsa ushlashi,chekishi ovqat yeyishi, suv ichishi taqiqlanadi. Ishdan keyin butun kiyim boshi va o`zi to`liq tekshiruvdan o`tadi.

Katta avariyalar va fojiali hodisalar bo`lishiga, yong`in va portlashlar sabab bo`lishi mumkin. Ayniqsa kimyo, va gaz sanoatida yuz beradigan portlashlar katta fojialar bilan tugaydi. Masalan; 1988-1995 yillar maboynida Rossiyaning bir qancha ko`mir qazib oladigan konlarida shunday fojiali hodisalar bo`lib ko`plab odamlar nobud bo`lgan. Shunday falokat Toshkentdagi lak-bo`yoq zavodida ham yuz bergan. Avariya va falokatlar fojialihalokatlardan tashqari turli darajadagi jarohatlar: sinish va chiqishlar, to`qimalarning kuyishi, kesilishi, zaharlanishlar, elektr tokidan shikastlanish va boshqalar.Bularga ham birinchi tibbiy yordam o`z vaqtida tashkil etilishi lozim.

Texnogen avariya va fojiali hodisalarni keltirib chiqaradigan omillar.

1. Transport avariyalari va falokatlari: (turli sharoitlarda, masalan, temiryul, avtomobil, suv yo`li, aviatsiya transportlarida sodir bo`lishi mumkin.)

a) Temir yo`l transporti avariyalari;

b) Avtomobil transportida sodir bo`ladigan avariyalar;

v) Aviatsiyada sodir bo`ladigan avariyalar;

g) Suv transportida sodir bo`ladigan avariyalar;

2. Kimyoviy xavfli ob`yektlardagi avariyalar: atrof muhitga kuchli ta`sir etuvchi zaharli moddalarni yuqori konsentrtsiyalarda tarqalishi.

3. Yong`in–portlash xavfi mavjud bo`lgan ob`yektlardagi avariyalar: ko`mir shaxtalaridagi va kon-ruda sanoatidagi, gaz va chang portlashi bilan bog`liq avariyalar, yong`inlar, jinslar qo`porilishi.

4. Energetika va kommnal tizimlardagi avariyalar: Gidroelektro stansiyalar, gidrorotornoelektro stansiyalardagi (GES,GRES, IEM) issiqlik energiyasi markazlarida, elektr tarmoqlarida, gaz quvurlari, suv quvurlari, kanalizatsiya, va boshqa turdagi kommunal tizimdagi avariyalar:

5. Odamlar o`limi bilan bog`liq bo`lgan maktablar, kasalxonalar, kinoteatrlar va odamlar kop to`planadigan ijtimoiy yo`nalishdagi ob`ektlarni, binolarni konstruksiyalarini to`satdan buzilishi, yong`inlar, gaz portlashlari va boshqalar:

6. Radiaktiv va boshqa xavfli hamda ekologik jihatdan zararli moddalardan foydalanish yoki ularni saqlash bilan bog`liq avariylar: Radiaktiv moddalarni tashish bilan bog`liq bo`lgan avariyalar, biologik vositalarni va ulardan olinadigan preperatlarni tayyorlash, saqlash va tashishni amalga oshiruvchi ilmiy-tadqiqot va boshqa muassasalarda biologik vositalarining atrof muhitga chiqib ketishi yoki yo`qotilishi bilan bogliq bo`lgan avariyalar:

7. Gidrotexnik halokatlar va avariyalar: suv omborlarida, daryo va kanallardagi buzilishlar, baland tog`lardagi ko`llardan suv urib ketishi natijasida vujudga kelgan hamda suv bosgan hududlarda odamlar o`limiga, sanoat va qishloq xo`jaligi ob`ektlari ishining, aholi hayot faoliyatining buzilishiga olib kelgan va shoshilinch ko`chirish tadbirlarini talab qiladigan halokatli suv bosishlari