25
Jadval ma’lumotlaridan ko’rishimiz mumkinki, o’rganilayotgan yillar
bo’yicha davlat budjeti daromadlari tarkibida resurs soliqlari 2015 yilda 11,1 foizni
tashkil etgan holda, 2013 yildan 2015 yilga qadar kamayish tendentsiyasiga ega.
Biroq 2013 yilda biroz ko’tarilish kuzatilmoqda.
Davlat budjeti daromadlarida resurs soliqlaridan yer solig’i ham 2012-2015
yillarda nobarqarorlik tendentsiyasiga ega, suv resurslaridan foydalanganlik uchun
soliq qisman barqarorlikka ega bo’lsa, yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq
kamayish tendentsiyasiga ega bo’lib, so’nggi yillarda keskin kamayishi
kuzatilmoqda. Biroq, shuni ta’kidlash lozimki, mazkur soliqlarning 2015 yildagi
absolyut summalarda o’sish tendentsiyasiga ega.
Ushbu keltirilgan ma’lumotlarni o’rganish natijasida tabiiy resurs
soliqlarining davlat budjeti daromadlari tarkibidagi ulushi borasida umumiy
xulosaga kelish mumkin bo’lsa-da, ularning o’zgarish darajalariga to’g’ri baho
berish imkoni mavjud emas. Jumladan, bizningcha, davlat budjeti daromadlari
tarkibidagi o’zgarishlarga quyidagi omillar ta’sir ko’rsatadi:
davlat budjeti daromadlari umumiy hajmining o’zgarishi;
davlat budjeti daromadlari tarkibida har bir soliq ulushining o’zgarishi;
soliq turlari bo’yicha oldindan to’langan va boqimanda summalarining
o’zgarishi va boshqalar.
Demak, davlat budjeti daromadlari tarkibida tabiiy resurs soliqlari ulushining
o’zgarishiga ham yuqorida qayd etilgan omillar ta’sir ko’rsatgan.
Ma’lumki, respublikamiz budjet-soliq qonunchiligiga muvofiq soliqlarni u
yoki
bu
budjet
bo’g’iniga tushishining huquqiy bazasi O’zbekiston
Respublikasining Soliq kodeksida va Budjet kodeksida mustahkamlangan.
O’zbekiston Respublikasining Soliq kodeksiga muvofiq, tabiiy resurs soliqlaridan
yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq, suv resurslaridan foydalanganlik uchun
soliq umumdavlat soliqlari sifatida respublika budjetiga, yer solig’i esa mahalliy
budjetlar daromadiga yo’naltirilishi belgilangan.
Respublikamiz soliq qonunchiligiga ko’ra soliqlarni u yoki bu budjetga
yo’naltirishi belgilangan bo’lsa-da, mahalliy budjetlarda taqchillikka yo’l
26
qo’yilmaslik maqsadida hamda mahalliy soliqlar va yig’imlar ular xarajatlarini
to’liq moliyalashtira olmayotganligidan kelib chiqqan holda, so’nggi yillarda
umumdavlat soliqlarining ko’pgina qismi, jumladan, tabiiy resurs soliqlarining
asosiy qismi ham mahalliy budjetlarga qoldirilmoqda. Masalan, 2016 yilda
mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlarining barcha darajalardagi mahalliy
budjetlar daromadlari va xarajatlarini shakllantirishdagi roli, mustaqilligi va
mas’uliyatini kuchaytirish, mahalliy budjetlarning davlat budjetidagi ulushini
oshirish maqsadida bir qator umumdavlat soliqlari bilan birgalikda suv
resurslaridan foydalanganlik uchun soliq ham to’liqligicha mahalliy budjetlarga
yo’naltirilishi belgilangan.
Tabiiy resurs soliqlarini budjetlararo taqsimlash dinamikasi tahlili shuni
ko’rsatmoqdaki, ularning asosiy qismi mahalliy budjetlarga tushishi kuzatilmoqda.
O’rganilayotgan yillarda o’rtacha tabiiy resurs soliqlarining 18,2 foizi respublika
budjetiga tushgan bo’lsa, 81,8 foizi mahalliy budjetlarga tushgan. Tabiiy resurs
soliqlarining tarkibi va ularni budjetlararo taqsimlanish amaliyotiga ko’ra, yer
solig’i yuqori ulushga ega bo’lib, o’rganilayotgan yillarda uning o’rtacha ulushi
2,4 foizdan ortiqni tashkil etsa-da, so’nggi yillarda jami daromadlar tarkibida
o’sishi kuzatilgan. Yer solig’i mahalliy soliq hisoblanganligi uchun to’liqligicha
mahalliy budjetlarga kelib tushgan. Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliqning
jami daromadlar tarkibidagi ulushi o’rtacha 8,3 foizni tashkil etib, 2013-2015 yillar
davomida kamayish tendentsiyasiga ega. Ushbu soliq umumdavlat solig’i
hisoblanganligi sababli o’rganilayotgan yillarda respublika budjetiga kelib tushgan
va respublika budjetiga yo’naltiriladigan tabiiy resurs soliqlari jamiga tengdir.
Lekin, 2015 yilda uning 1,3 foizi yoki jami tabiiy resurs soliqlarining 1,0 foizi
miqdoridagi qismi mahalliy budjetga tushgan.
Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq tabiiy resurs soliqlari tarkibida
eng kam ulushga ega. O’rganilgan yillarda uning o’rtacha darajasi 0.4 foizni
tashkil etib, so’nggi yillarda o’sish tendentsiyasi kuzatilgan. Ta’kidlanganidek,
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti qaroriga muvofiq so’nggi yillarda suv
27
resurslaridan foydalanganlik uchun soliq ham to’liqligicha mahalliy budjetlar
ixtiyorida qoldirilmoqda.
Shu o’rinda tabiiy resurs soliqlarini budjetlararo taqsimlashning respublikamiz
amaliyotidagi holatining bir qadar muammoli jihatlarini ta’kidlab o’tish lozim.
Jumladan, mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlarining barcha darajalardagi
mahalliy budjetlar daromadlari va xarajatlarini shakllantirishdagi roli, mustaqilligi
va mas’uliyatini kuchaytirish, mahalliy budjetlarning davlat budjetidagi ulushini
oshirish maqsadida tabiiy resurs soliqlarining mahalliy budjetlar ixtiyoriga har yili
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti qaroriga muvofiq biriktirilishi xo’jalik
yurituvchi sub’ektlarning atrof-muhitga etkazadigan zararlarini u yoki bu budjet
bo’g’inidan ushbu maqsadda amalga oshiriladigan xarajatlari bilan bevosita
bog’lanmagan.
Jahon amaliyotida mahalliy budjetlarga tushgan yoki yuqori budjetdan
ajratilgan tabiiy resurs soliqlarining asosiy qismi (Latviyada 60 foizi) atrof-muhitni
muhofaza qilish fondlariga yo’naltiriladi va ushbu yo’nalish uchun foydalaniladi.
Tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun soliqlarning soliq tizimidagi o’rni
va ahamiyatini Yunusobod tuman misolida ko’rib chiqamiz:
Do'stlaringiz bilan baham: 
