Mavzu: Suvlarni ifloslantiruvchi asosiy manbalar

bo‘ladi. Bular hammasi suvda yashovchi organizmlarning genofondini yo‘qolishiga, gamestoz va o‘zini-o‘zi boshqarishga bardoshligini kamaytiradi (YAblokova, 1983).
Antropogen evitrofikatsiya jarayoni dunyoinng ko‘plab ko‘llarini o‘rab oldi. Masalan, ulug‘ Amerika ko‘li, Balaton, Lodogo, Jeneva va boshqalar. SHuningdek, suv omborlari, daryolar, ayniqsa, sekin oqar va kichik daryolarni qamrab olyapti. Faqatgina ko‘k yashil suv o‘tlar o‘sib qolmay, daryo, ko‘llar va dengizlarga suvni qo‘yilish havzalarida yuqori o‘simliklar, qamish, qug‘ay kabilar tez o‘sib qoplash hosil qilib, gidrobiontlar, uchun nomaqbul sharoit keltirib chiqaryapti. Toza ichimlik suvlari manbalariga biogen moddlaridan tashqari og‘ir metallardan-qo‘rg‘oshin, kodmiy, nikel kabilar, fenollar, SPAV va boshqalar tushmoqda. Masalan: Baykal ko‘lidagi organizmlar asrlar davomida (evolyusiya) kulga oqib turgan kimyoviy birikmalarga ko‘nikma hosil qilishgan, ammo suvga begona kimyoviy aralashmalar, neft mahsulotlari, og‘ir metallar, tuzlarni tushishiga bardosh yubermayapti, natijada gidrobiontlar kam bog‘lanilib boryapti, zooplankton biomassasi kamaydi, baykal kerpi populyasiyasi nobud bo‘lmoqda.
Dengiz ekosistemasi : Bu erlarga hamda okeanlarga keyingi vaqtda ifloslantiruvchi moddalar oqib keyin va havodan tushishi ortib bordi. Okeanlarga har yili 300 mlrd mZ oqova suv tushmoqda, uni 90% birlashgan tozalashdan o‘tmaydi. Dengiz ekosistemasini ham kimyoviy toksikamizmlar gidrobiontlarga o‘tib trofik (zanjir) oziqlanish oqibatida konsumentlar nobud bo‘lyapti, hatto ularni o‘z ozuqasi deb tanlangan dengiz qushlari ham zaharlanyapti soni kamayyapti. Eng havfli toksi modda neftdagi uglevodorodlar (benzsa)piren), pisedidlar, simob, qo‘rg‘oshin, kaliy va boshqalardir. YU.A. Szrael (1985) fikricha, dengiz josiysini zaharlanishi ekologik tomoni bilan quyidagi jarayonlar va hodisalarga bosiri zo‘riqishdan hosil bo‘ladi:

• 
  ekotizimni barqarorligi buziladi;
  
• 
  evitrodikatsiya jadallashadi;
  
• 
  «qizil soxilkor paydo bo‘lishi;
  
• 
  biostoda kimyoviy zaharlar miqdori ortishi;
  
• 
  dengiz muhitida mutagenez va konsergenez paydo bo‘lishi;
  
• 
  dengiz sohillarida mikrobiologik ifloslanishi.
  

Dengiz ekosistemasi ma’lum chegaralargacha zaharli moddalar ta’siriga bardosh berishi mumkin, bunda gidrobiontlarnitushab olish, oksidlovchi va minerallashuv ishlarida ishtirok etishiga bog‘liqdir. Masalan: ikki (stvorchetie ) mollyuskalar tanasida DDB to‘planishi mumkin, qulay sharoitda esa tanadan chiqarib tashlaydi. Bu element Rossiya, AQSH va ba’zi mamlakatlarda ishlatilishi ta’qiqlangan, okeanlarga ko‘plab tashlanish to‘xtagani yo‘q.
Olimlar ta’kidlashicha, okeanlar benzapiren biotransformatsiya qilishni ko‘rsatishmoqda, bunda ochiq va yarim epiq akvatoriyalarda netferatraf mikroflarga buni uddasidan chiqar ekan. Aniqlandiki, suv havzalari mikroorganizmlari va dengiz tubi yotqiziqlari og‘ir metomir, servodorod, ekzopolimerlarni o‘ziga xos mexanizmlar bilan bardoshli ularni uncha havfli bo‘lmagan holatga o‘tkaza olar ekan.
Inson [lomatligiga noqulay sharoitlarni yaratishda suv ayniqsa havo bilan tengma-teng bir qatorda turadi, ya’ni u bilan doimo aloqada bo‘ladi (cho‘milish, yuvinish, kir yuvish, baliq ovlashda) ichamiz, ovqat

bilan hazm qilamiz, demak biologik turlanish orqali ham o‘tishi mumkin, bunda suv-penkton-baliq-inson yoki suv tuproq-o‘simlik-hayvon-inson va boshqa ko‘rinishlarda ro‘y beradi.
Inson bakterial iflos suv bilan bog‘langanda, yashab turishi yoki o‘sha erda bo‘lishi 'natijasida parazit mikroblarni yuqtirishi, u bilan kasallanish mumkin. Ayniqsa, bu ahvolda tropik va subtropiklarda ko‘p uchraydi. Ayniqsa, xolera, bryusinoy tir, dizenteriya va boshqa epidemik kasalliklar ko‘plab yuqimli bo‘lib tez tarqaydi.
5. Suvlarni kambag‘allashib ketishi (istoshenie) ma’lum huquqlarda (er ostki suvi) chegaradan ortiqcha zahirasini kamayishi yoki oqib turgan suvni minemal darajaga tushib qolishi tushuniladi. Unisi ham, bunisi ham ekologik tenglikka olib keladi, inson-biosfera tizimipyagi chkologik barqarorlikni keltirib chiqaradi.
Dunyoni katta sanoat shaharlarida (Moskva, Kiev, Xarkov; er osti suvlarini uzoq vaqt ishlitilishi, kuchli suv olishlar oqibatida suv satxini pastga tushishi kuzatilmoqda, ba’zan 20 km. radiusda, 70-80 m pastgacha tushib ketishi goxo 110 m etadi, bular hammasi er osti suvini kamayib buzilishi oqibatida shu suv bilan muhitdagi boshqa biotlar o‘rtasidagi aloqa buziladi, ustk i va ostki suvlar aloqadorligi yo‘qola boradi, buloqlarni yo‘qolishiga kichik daryolarni qurib qolishiga, soy suvlarini kamayishiga olib keladi. Masalan: Qazog‘iston Aydos suv tortkichi suv satxini pastga tushirgan. Tuproq quriy boshlagan, o‘simliklar nobud bo‘ldi, xatto suvsizlikka bardoshli polsh, shipovnik kabilar ham qurigan, to‘qayzor paydo bo‘ldi. Sun’iy ravishda er osti suvlarini pasayishi (jadal suv chiqarish) ekologik vaziyatga ham ta’sir etdi. Suksiya qatorlarini ketma-ketligi tezlashtirdi, ba’zan ayrim stadiyalar yo‘qolib ketishi kuzatildi.
Ba’zi joylarda er osti suvlarini tinmay tortib olinishi erni cho‘kishiga, deformatsiya bo‘lishiga olib keladi. Bu esa, ekotizmga salbiy ta’sir etadi, ayniqsa, suv massasi qirg‘oqlarida, pastroq joylar suv chiqib ketishiga olib kelishi mumkin, ekotizmdagi organizmlar ahvoli yomonlashadi, boshqa tizim tashkilanib inson hayoti-faoliyati uchun sharoitni o‘zgartiradi, ortazion suvlarini o‘zidan-o‘zi kamaytiradi.
Er ustki suvlarini antropogen ta’sirida irmoqlardan tortib daryogacha bo‘lgan joylarda ularni kamayishi yoki suvini ozayib borishi kuzatiladi. Uzunligi 100 km dan kam bo‘lgan daryochalar suvini kamayishi atrof ekosistemasini o‘zgartiradi, o‘zanlar atrofi bitsenozi boshqa tusni oladi yoki yo‘q bo‘ladi, bularga sabab qor va muzliklarni avvalgi holatini tiklay olmasligidir.
Ayniqsa, daryo suvlarini xo‘jalik maqsadlari uchun ko‘proq olinishi daryolarni suvini kamaytirib qolmay, dengizni ham qurishiga olib keldi. Masalan, Orol dengizi 1960 yillardan buyon suvni keskin kamayishi oqibatida qurib bormoqda, Amudaryo va Sirdaryo suvlari konlariga oqizildi, ekosistema orol bo‘yida tuzalmas holatga kelib qoldi. Demak, biosfera butunligi nuqtai nazaridan olganda uni buzish boshqa hamma tizimni ishdan chiqazib, anqorga olibk elishi mumkin ekan. Orol deyarli yarmiga qisqardi, suv 13 m pastga tushdi, suvni tuzliligi (minerallashuvi) 2,5 marta ortdi. Rossiya fanlar akademiyasi akademigi N.Laskarin orol tragdiyasi haqida so‘z yuritib «Biz havfli yo‘lga ag‘darilib tushyapmiz» Orolni bug‘ib tashladik, maqsadli ish qildik, xatto orolni tabiatni xatosi ekan degan ntiiliy farazlar qilindi, go‘yoki Amu va Sir suvlari dengiz uchun kerak emas, chunki u bug‘latib yuborilyapti deydiganlar bo‘ldi. Bunday kishilar hech qachon u erdagi na baliqni, na
Ma’lumki gidrosferada suv zaxirasi asosan okean va dengizlar hisolanadi. Ammo ular taqsimotida quruqlik uchun foydasi deyyarli yo‘qdir. Masalan: Dunyo okeanlarida umumiy suv dionsi 96.5% sho‘rlangan. SHu suvni 97.7 % tuz bilan minerallangan hisoblanadi.

CHuchuk suvlarni umumiy yig‘indisi 25-35 mil km³ yoxud umumiy suv zaxirasini 2.5 % ni tashkil qiladi. Lekin toza suvni katta qismi (69 %) muzliklarda Antarktidadan Grelandiyaga joylashgan, ammo biz hozirda undan deyyarli foydalanganimiz yo‘q.

Dunyo okeanlariga har yili 47 ming km³ suv quyiladi, (Daryo er osti suvlari) (2260) Antarktidadan muzliklar erishdan 2310 va arktika orollarida 7601 ming km ³ suv quyiladi. Evropa va osiyoda dunyo aholisini70 % yashaydi, lekin daryo suvlarini faqat 39 % to‘g‘ri keladi.
Dunyo bo‘yicha ko‘l suvlari 176.4 ming km³ suvga ega atmosferada (bug‘ shaklida) 12900 km³ mavjud. Tirik organizmlardagi umumiy suv miqdori 1120 km³ teng.
Er yuzasi okean va dengizlari 70 % er sharini eggalab turadi, quruqlukni 3 % ni ko‘l va daryolar egallaydi.
Quruqlikni 16 mln kv km doyni muzliklar 6 ming kvkm joyni botqoqlik va yarim botqoqliklar egallab turadi.
Sanoatda suv juda qimmati yuqori turadi masalan 1 t po‘lat olish chhuchun 300 m³ , 1t misga 500 m³ , 1 t rezinka va sintetik tauchuk olish uchun 3.5 ming m³ dan 1 t nikelga 400m³ suv kerak. Baykal ko‘lida 23600 km³ bu demak dunyodagi toza suvni 10 dan 1 hisoblanadi.
Daryo suvlar markaziy osiyoda 138 ki3 yiliga to‘g‘ri keladi Amudaryo (Zarafshon) 75 km3 Sirdaryoda 39 km3 ni tashkil etadi.

RASM 2: SUV OMBORLARINI EKOLOGIK OQIBATLARI