Mavzu: Suvlarni ifloslantiruvchi asosiy manbalar

Suvlarni ifloslantiruvchi asosiy moddalar

Kimyoviy ifloslantiruvchilar	Biologik ifloslantiruvchilar	Fizikaviy ifloslantiruvchilar
Kislotalar	Viruslar	Radioktiv moddalar
SHo‘r tuzlar	Bakteriyalar	Qattiq mualliq zarracha
Tuzlar	Kassalik tarqatuvchi organizmlar	Issiqlik
Pestitsidlar	Suv o‘tlari	Organometik, ko‘rsatkichlar, (rangi, xidi)
Og‘ir metallar, fenollar	Lignin
Ammoniy va nitratli azot	Xamirturush va mog‘or zamburug‘lar	Qum, loy, tuproq
SPAV

Ko‘proq suvda kimyoviy va bakterial ifloslantiruvchilar uchraydi. Kamroq radioktiv moddalar, mexanik va issiqlik ta’sirida ifloslandi.
Kimyoviy ifloslantiruvchilar ko‘p uchraydi, uzoq saqlanib turadi,
keng maydoplarga tarqaydi. Bu ifloslanishga organik ko‘rinishdagi
(fenol, neften, kislota, pestidid) va noorganik (tuz, kislota, sho‘rlar),
zaharli (mыshyaksimob birikmasi, qo‘rg‘oshin qo‘shib) va uncha zaharli
emaslar kiradi. Bularki deyarli hammasi suv havzasida cho‘kmaga tushadi, ona jins tomonidan sorbsiya qilinadi, oksidlanadi, qaytariladi, cho‘kmaga o‘tadi, ammo u o‘zini-o‘zi tozalashga bormaydi. Mabodo er osti suvlariga bu moddalar o‘tib ketsa 10 km maydonga tarqalib ketishi mumkin.
Bakterial ifloslantirishga suvda patogenlar soni ortadi, bakteriya va viruslar (700 xilgacha), sodda va zamburug‘ guruhlari ko‘payadi, lekin bu ifloslanish vaqtinchalik bo‘lib, kurash choralari qo‘llanilganda yo‘qolishi ' oson.
Suvni kuchli ifloslantiruvchi manbalardan biri xatto juda kichik miqdori ham ta’sir etadiganlardan biri radioktiv moddalar bo‘lib, uni radioktiv ifloslanish deb yuritildi. Eng zararalisi uzoq vaqt yashovchi elementlardir. Ular, suvda tezlik bilan tarqaydi. Masalan: stropsit-90, uran, radi-226, seziy va boshqalar. Suvlarga bu moddalar radioaktiv chiqindilar hamda ularni erga doimiy turadigan chuqurliklarga ko‘mishdan tarqaldi. Er ostki suvlariga uran, stropsit va boshqa elementlar havodan yog‘inlar orqali, havo namligi kabi sabalar bilan yog‘iladi. So‘ngra chuqur qatlamlarga o‘tadi, atmosfera yog‘inlari bilan birga tog‘ jinslaridan ham er ostiga tushadi.

Suvni mexanik ifloslanishida ko‘pincha qum, loyqa va boshqalarni
aralashib ketishi sababchi bo‘ladi, ular suvni organoleptik
ko‘rsatkichlarini yomonlashtiradi. Yer ustki suvlarini ifloslantiruvchilarga ularga axlatlar, sanoat va aholidan hosil bo‘lgan chiqindilarni to‘kilishi bo‘lib suvda yashovchilarga, ayniqsa, baliqlarga, umumekobizimga salbiy ta’sir etadi.
Suvlarga issiq holdagi to‘kib yuboriladigan texnologik suvlar deb aytilish chiqindi ham yomon ta’sir etadi. Masalan, farg‘ona e^uron birikmalari zavodi marg‘ilonsoyga issiq suvni oqizishi undagi organik va noorganik moddalar miqdorini oshiradi, suvni harorati ortadi. Ayniqsa, issiq suvlar er osti suvlarini haroratini oshirib yuborishi yomondir. Masalan, Rossiyadagi Kolskiy atom stansiyasi (Popernsh krugda) dan chiqqan suv 7 yildan keyin er ostki suvi haroratini 6°dan 19°gacha oshirgan. Bunday suvlarda gaz va kimyoviy tarkib o‘zgaradi, natijada anaerob bekteriya ko‘payib, gidrobiontlar soni ortishi oqibatida zaharli gazlardan oltingugurt oksidi, meton hosil bo‘ladi. SHuningdek suv «gullaydi», rangi o‘zgaradi, mikroflara va mikrofatsiya tez o‘sadi, bu esa boshqa turdagi ifloslanishlarni keltirib chiqaradi. Sanitariya me’yoriga ko‘ra suv havzalari harorati yozda +3°S gacha, qishda esa +5° gacha ortishi lozim, issiqlik nagruzkasi bir metr kub suvda 12-17 KDJdan ortmaslik kerak.
3. Er ustki suvlarini ifloslantiruvchi omilarga quyidagilar sababchidir: 1) Suv havzalariga tozalanmagan oqova chiqindi suvlarni oqizishdan; 2) YAdrohimikatlarni kuchli sel va yomg‘ir bilan oqizilishi; 3) Gaz tutunsimon chiqindilar; 4) neft va neft mahsulotlarini oqizilishi suvlarni eng ko‘p zararlaydigan manbalarga sanoat, kamunal xo‘jalik, kollektor-zovur suvlaridir (jadval 2) suv ekosietemasini ifloslantiruvchi eng asosiy korxonalar.

№	Sanoat tarmoqlari	Ifloslantiruvchi qo‘shilmalar turi
1	Nefi-gaz qazib olish, neftni qayta ishlash	Neft mahsulotlari, SPAV, fenol, ammoniy tuzlar, sulfidlar
2	Sellyuloza qog‘oz ishlab chiqarish komplekslari, mettalurgiya	Sulfatlar, organik moddala, lignin spola. Va mayli moddalar, azot
3	Mashinasozlik, mktalni qayta ishlash, metalurgiya	Og‘ir metallar, mualliq moddalar, ftoridlar siandlar, ammoniy azot, neft qoldiqlari fenal, spola.
4	Kimyo korxonalari	Fenal neft mahsulotlari SPAV aromatikuglevodorodlar, neorganik moddalar
5	Tog‘-kon, ko‘mir qazish	Flotoreagentlar, neorganik moddalar, fenal, mualliq moddalar.
6	Engil to‘qimachilik oziq-ovqat	SPAV, neft mahsulotlari, organik bo‘yoqlar, boshqa organik moddalar.

Sanoati o‘ta rivojlangan kimyoviy va qog‘oz ishlab chiqaruvchi korxonalarda chiqindilar kamaygani yo‘q, ular turli bahona bilan ifloslantiruvchi moddalarni havoga, suvga, ahlat tariqasida tashlab kelmoqdalar. Masalan, Rossiyani Baykal qumiga tushayotgan okva suvlar kamayish o‘rniga 21% ortib ketgan (1994-1995).
Kamunal-xo‘jalik oqova suvlari aholi yashash joylaridan, jamoat binolaridan, kir yuvish, oshxona, balMipsepnitsa kabilardan hosil bo‘ladi. Bu suvlarda organik moddalar, mikroorganizmlar mavjud bo‘ladi, bu esa bakterial ifloslannishni yuzaga keltiradi.
Suvlarni yana bitta asosiy ifloslantiruvchi omil - bu qishloq xo‘jaliklaridan hosil bo‘ladigan __ chiqindi suvlardir. Ularda peutididlar, turli xil azot moddalari, fosfor, kaliy, chorva moddlaridan chiqayotgan ahlatlar, ular hech qanday zararsizlantirmay ariq, zovur, daryoga tashlanmoqda.
Er ostki suvlarini ifloslanishi quyidagicha ko‘rinishi mumkin: avvalo er ostki suvlari .z-ga oulinadi. a) haqiqiy er osti suvi gripit b) er ustiga nabor bilan olinadigan sho‘rsuvlar.
SHu uch xildagi er ostki suvlariga qo‘yidagilar o‘z ta’sirini kursatdi: trubovodlar, ko‘lchaklar, turungazlar chiqindisi, er ostiga ko‘milgan tashlandiq, shaxita suvlari, s!errikonlar, korver suvlari, yoqilg‘i suvlarini chiqarilishi, chorvachilik ho‘jaligi, erga o‘g‘it va pessiditlar sepidan hosil bo‘lgan iflosliklar kirar ekan. Bu chiqindilar er ostki suviga to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘tadi, ifloslanmasdan nagijada undagi organik moddalar miqdori ba’zan juda ko‘p, biogen moddalar ham anchagina bo‘ladi. Oxir oqibat suvni zaharlaydi. Suv havzalariga atmosferadan chiqarilayotgan zavodlar sirtini, zaharli gazlarga to‘ppa-to‘g‘ri yog‘iladi, ba’zan ularning miqdori kogg joyga ikki tonnaga etib boradi. Masalan: Rossiyani Evropa qismida O,3t/km², oltingugurt 0,25 dan 2,0t/km² borib qolgan.
Dunyo suvlarini ifloslanishi neft bilan ko‘proq ro‘y beryapti. Millionlab tonna neft dengiz hamda daryo suvlarini, qumlar ekotizmiga zarar keltirmoqda. Asosan, neft ortilgan kemalar, quvrlar, konlar ifloslangan suvda ro‘y beradi. Ifloslantiruvchi moddalar er ostiga turli sabab va yo‘llar bilan kiribb oradi: a) iflos suvlar saqlanadigan omborlardan silqib o‘tish orqali; b) muhsulot saqlanadigan ombordan, skvojinolardan o‘pirilish, surilish xodisalaridan chiqindi va zaharli moddalarni saqlash manbalari va hakazolar.
Tabiiy ravishda ifloslanish ham ro‘y berib turadi. YA’ni minerallashgan suvlarni (er ostki dengiz) suvlarini qo‘shilib kelishidan, suvlarni er yuzasiga chiqarayotganda. Er ostki suvlarini ifloslanishi ostki suv yo‘nalishi bo‘yicha 20-30 km joylarga etib boradi. Masalan: Farg‘ona neftni qayta ishlash zavodini benzin zahirasi saqlaydigan idishlarini emirilishi natijasida 2,5 million tonna mahsulot Toshloq tumani «Oq oltin» shirkat xo‘jaligi erlariga oqib o‘tgan. Bu erda aholi neft quduqlarini qazib (10-15 ba’zan 30-35 metr)

mahsulot olishgan. Uni qo‘lbola usulda qayta ishlab benzin ajratib
olgan. Xayriyatki viloyat tabiatni muhofaza qilish qo‘mitasi aralashuvi
bilan bu ahvol 2001 yildan boshlab oldi olindi.eski rezervlarga
mahsulot qo‘yiladi (M.Salohiddinov hisoboti).
Er ostki suvlari tarkibidagi aytib o‘tilgan neft va boshqa ifloslantiruvchi moddlar bari-bir er ustiga filg‘tratsiya yo‘li bilan ko‘tariladi. U suvnigina emas, tuproq, o‘simlikda singdiradi, havoga uchadi, umuman olimlar fikriga faqat er ostki yoki ostki qismlardagi suvlarni ayrim holatda ajratib muhofaza etilmay bir butun tizim sifatida qaralib, ham oxang bir ekosistema zaharlanishi deb .tushunmoq kerak. SHunday qilib, tabiatdagi suvlarni tozaligini muhofaza qilganda butun ekositizmni muhofaza choralarini ishlab chiqib uni muhofazasi yaoralari ham bir butun holatda ishlab chiqarilishi maqsadga muvofiq bular ekan.
4. Suv ekosistemasini ifloslanishi butun tirik organizmlar uchun, jumladan, insoniyat uchun katta talofat keltiradi. Biz quyida toza ichimlik suvlari (daryo) dengiz hamda okeanlar suvini ifloslanishini ayrim holatlariga to‘xtalib o‘tamiz.
1) Toza daryo (er ustki) suvlari ifloslanganda undagi biotsenozda ishtrok etuvchilarni ozuqa piramidasi buziladi, suvlarni sifati yomonlashadi, organizmlarning aloqasi susayadi, mikrobiologik zaharlanish, suvni evtrafiyalanishi kuchayadi. Bular gidrobiontlarni o‘sishini pasaytiradi, chunki ularni ko‘payishi pastlashadi, ba’zan qirilib ketadi. Suv havzalarida evitrofitsiyalanish ko‘proq ro‘y berilmoqda, bu avvalo tabiiy jarayon edi, chunki hamma geologik bosqichlarda ro‘y berib kelgan, lekin sekinlik va ketma-ketlik bilan, ammo 1970-1980 yillardan boshlab antropogen ta’sirlarni kuchayishi oqibatida bu hodisa juda tezkor rivojlanib bormoqda.
Tezlashgan yoki antropogen evtrofiyalanishda suv havzalari biogen moddalar bilan ko‘proq ifloslanishi ro‘y beradi, azot, fosfor va boshqa makro-mikroelementlar ozuqa o‘g‘iti sifatida, kir yuvish moddalari qoldig‘lari, chorvachilik chiqindilari, havodagi aerozalar kabilar ko‘plab suvga tusha boshladi, oqibatda suv manbalari ular bilan qamrab olinyapti, gidrobiontlar uchun zaharli sharoit yaratildi. Ular qirilib ketishi mumkin. Bunga sabab gidrobiontlar uchun ozuqa manbai zanjirini buzilishi, ya’ni fitoplankton biomassasini ortib ketishi, bu esa ko‘k yashil suv o‘tlarini ortiqcha ko‘payishidan kelib chiqadi, suvni rangi (svetnie) o‘zgarib, sifati yomonlashadi, taksin moddalar suvni zaharlaydi, unda yashovchi organizmlar ovqat etishmasligidan xalok