Mavzu: so`z birikmasi

SO`Z BIRIKMASIDA SO`ZLARNING O`ZARO BIRIKISH USULLARI
So`z birikmasida so`zlarning o`zaro 3 xil birikuv usullari bor: moslashuv; boshqaruv; bitishuv.
Tobe so`zning hokim so`zga qaratqich kelishigi yordamida, hokim so`zning esa tobe so`zga egalik qo`shimchasi orqali birikuvi moslashuv deyiladi: sizning ukangiz, xonaning yorug`i. Ba’zan egalik yoki qaratqich kelishigi shakli belgisiz qo`llanilishi mumkin: yoz yomg`iri (yozning yomg`iri), cho`l havosi, qor jilvasi; bizning uy, sizning o`g`il. Moslashuvda asosan otli birikmalar hosil bo`ladi.
Tobe so`z hokim so`zga tushum, jo`nalish, o`rin-payt, chiqish kelishiklari yoki ko`makchilar bilan birikuvi boshqaruv deyiladi. Boshqaruvda otli va fe’lli birikmalar hosil bo`ladi: olma termoq, gul uzmoq, yoshlarga g`amxo`rlik, uydan chiqmoq, g`alaba uchun kurashmoq, maktab tomon ketmoq.
Kelishikli va ko`makchili boshqaruv farqlanadi. Kelishikli boshqaruvda tobe so`z hokim so`zga tushum va o`rin kelishiklari vositasida birikadi: do`stini uchratmoq, bog`dan chiqmoq, chelakka solmoq, qarmoqda tutish. Ko`makchili boshqaruvda tobe so`z hokim so`zga ko`makchilar vositasida birikadi: tinchlik uchun kurash, qarmoq bilan tutish, aybiga yarasha jazolanmoq, uy sari yurmoq.
Tobe so`z va hokim so`z xech qanday vositalarsiz faqat tartib va ohang yordamida birikuv usuli bitishuv deyiladi: tez yurmoq, keng ko`cha, kelgan odam, chiroyli gapirmoq, mehribon enaga. Tezda qaytmoq, qo`qqisdan burilmoq, chindan (yolg`ondan) gapirmoq, uzunasiga kesmoq, zimdan kuzatmoq kabi birikmalar ham bitishuv usuli bilan hosil bo`lgan. Ravishlar tobe so`z vazifasida kelganda bitishuv usli bilan hokim so`zga birikadi, ularning tarkibidagi egalik va kelishik qo`shimchalari yaxlitlanib qolgan.


SO`Z BIRIKMALARI ZANJIRI
So`z birikmalarining tuzilishiga ko`ra sodda va murakkab turlari mavjud.
Sodda so`z birikmalari - ikkita mustaqil so`zdan iborat so`zlarning birikuvidir.
Quyida berilgan holatlar sodda so`z birikmalari hisoblanadi.

• 
  Mehnatiga¹ yarasha⁰ olmoq¹, hammaga¹ qaraganda⁰ chiroyli¹ (bu yerda so`zlar soni uchta bo`lsa ham mustaqil ma’no anglatuvchi so`zlarning soni ikkita).
  
• 
  Qo`li ochiq<sup>1</sup> yigit<sup>1</sup>, tarvuzi qo`ltig`idan tushgan<sup>1</sup> odam<sup>1</sup>, qulog`iga quyib¹ uqtirmoq^1. Bu birikmalar ham sodda so`z birikmalari bo`lib hisoblanadi, chunki bu yerda turg`un birikma qatnashgan. Turg`un birikma xuddi so`zlar kabi bitta so`roqqa javob bo`ladi va bitta lug`aviy birlik hisoblanadi.
  
• 
  G`arbiy YeBropada<sup>1</sup> yashamoq<sup>1</sup>, vazirlar Mahkamasida<sup>1</sup> ko`rilmoq¹, kichik korxonada¹ ishlamoq¹, O`rta Chirchiqda<sup>1</sup> yashamoq<sup>1</sup>, besh qavatli<sup>1</sup> bino<sup>1</sup> – bir qismi qo`shma so`z shaklida kelganligi sababli bular ham sodda so`z birikmalaridir.
  
• 
  Kitobni o`qib<sup>1</sup> chiqmoq<sup>1</sup>, mehmonlarni<sup>1</sup> taklif qilmoq<sup>1</sup> – birikmaning bir qismi qo`shma yoki ko`makchi fe’lli so`z qo`shilmasi bo`lganligi sababli bular ham sodda so`z birmasidir.
  
• 
  Shoda-shoda¹ duru gavharlar¹, uyum-uyum¹ arpa-bug`doylar<sup>1</sup> – bir qismi juft so`zli birikmalar ham sodda so`z birikmalari bo`lib hisoblanadi.
  

Murakkab so`z birikmalarida – tobe so`z o`ziga qarashli bo`laklar bilan kengayib keladi va gapda so`z birikmalari zanjirini hosil qiladi. So`z birikmasidagi hokim so`z boshqa bir so`zga tobelangan, bir hokim so`z bir necha tobe so`zlarga aloqador bo`lganda yoki bitta tobe so`z bir necha hokim so`zlarga aloqador bo`lganda so`z birikmalari zanjiri hosil qilinadi. Ular bitta so`roqqa javob bo`ladi. Bunday birikmalar tarkibida mustaqil so`zlar soni uch yoki undan ortiq bo`ladi va ular o`zaro tobelanadi.

Zumrad ko`zli uzuk<sup>hokim so`z</sup>


Cho`ldan esgan mayin shamol<sup>hokim so`z</sup>
So`z birikmalari zanjiri turli gap bo`laklari bo`lib kelishi mumkin. Masalan: DarBeshalining zindonda yotishi Alisherning yuragida dushmanlik olovini to`ldirdi gapida so`z birikmalari zanjiri ega vazifasida kelgan.