Mavzu: sinfdan tashqari asosiy bosqich darslarini tashkil etish.(4-sinf) Kirish i-bob. Ona tili sinfdan tashqari asosiy bosqich darslarini tashkil etish

Bob bo’yicha xulosa
Sinfdan tashqari o'qish o'quvchilarning mustaqil faoliyati asosida uyushtiriladi . Bu esa, bir tomondan, o'quvchilarning yosh xususiyatlarini, qiziqishlari doirasini, ikkinchi tomondan, o'qishga tavsiya qilinadigan asarlarning dastur mavzusiga mosligi va badiiy barkamolligini alohida inobatga olishni taqozo etadi. Shuningdek, sinfdan tashqari o'qish jarayonida nutq o'stirish ishlariga alohida e'tibor beriladi. Chunki unda qo'llaniladigan turli usullar: matnni ifodali o'qish, rollarga bo'lib o'qish, tanlab o'qish, yod olish, asar mazmuni yuzasidan reja tuzish va shu asosda qayta hikoyalash, qisqartirib hikoyalash, shaxsini o'zgartirib hikoyalash, asar mavzusini aniqlash, qahramonlarning fe'l-avorini tavsiflash va hokazolar o'quvchilarning og'zaki nutqini o'stirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Sinfdan tashqari o'qish darslarida xalq og'zaki ijodi (ertak, maqol, topishmoq) ni o'qib-o'rganish, badiiy asarni tahlil qilish orqali og'zaki nutqni o'stirishning muhim omillaridan hisoblanadi.
Yuqoridagilarning barchasida o'quvchilarning o'qish malakalari shakllantiriladi, o'qilgan asarni tushunishga o'rgatadi, ularning so'z boyligini oshirib, lug'atini boyitadi. Sinfdan tashqari o'qish, o'z navbatida, qiziqarli, o'ziga jalb etadigan faoliyat bo'lib, umuman, bolalarning bilim doirasini boyitadi, qiyoslash uchun material beradi. Shuningdek, sinfdan tashqari o'qish darslarida ayrim qiyin so'zlar tushintiriladi, o'quvchilar diqqati esda saqlab qolish lozim bo'lgan aniq, qulay nutq oborotlariga qaratiladi.
Barcha qiyin so'zlarni tushuntirish imkoni bo'lmagani uchun bolalar tegishli bet tagida berilgan ayrim so'zlar izohini o'qishga. Shu tariqa ularning lug'at boyligi yangi so'zlar bilan boyib boradi.
o'rgatiladi


II-BOB.SINFDAN TASHQARI ISHLARNI TASHKIL ETISH METODLARI,SHAKLI VA USLUBLARI.

2.1.Sinfdan tashqari to’garaklarni tashkil etish mexanizmi.

Mashg’ulot, «Nol»ning ma'nosi nima?

Arifmetika, ona tili, nol, natural, million, milliard, billion, trillion terminlarining lug aviy ma'nolari
1. Arifmetika — grekcha «arithmos» so’zidan olingan bo’lib, son san'ati, degan ma'noni bildiradi.

2. 
   «Nol» atamasi lotincha «nullus» so’zidan kelib chiqqan va o’zbekcha hech qanday, bo’sh, degan ma'nolarni bildiradi.
   
3. 
   «Natural» atamasi lotincha «naturalic» so’zidan olingan bo’lib, o’zbek tilida haqiqiy yoki tabiiy, degan
   

ma'noni bildiradi.

2. 
   «Ona tili» atamasi grekcha «mathema» so’zidan olingan va o’zbekcha fan, bilim ma'nosini bildiradi. Buni Pifagor kiritgan.
   

5 «Million» atamasi fransuzcha «million» so’zidan olingan bo’lib, o’zbek tilida ming marta ming, degan ma'noni bildiradi.

1. 
   «Milliard» atamasi fransuz tilidagi “milluard” so’zidan kelib chiqqan va o’zbekcha ming million, degan ma'noni bildiradi.
   
2. 
   «Billion» atamasi XV asrda kiritilgan.
   
3. 
   «Trillion» atamasi XV asrda kiritilgan. [12]
   

1. 
   Mashg’ulot. Bolalarga yordam bering!
   

1. 
   20 ta yong’oqni besh nafar bolaga toq donadan bo’lib bersa bo’ladimi?
   
2. 
   Uchta 5 raqami yordamida 2, 5 sonlarini hosil qiling.
   
3. 
   123456789 raqamlarini tartibini o’zgartirmasdan qo’shish va ayrish amallarini shunday joylashtirinki natijada 100 hosil bo’lsin.
   

Zarur holatda ikki yoki uch xonali son sifatida foydalanish mumkin.

2. 
   Mashg’ulot. Tanishing: Buyuk ona tili Al-Xorazmiy Al-Xorazmiy hayoti va ijodi
   

Abu Abdulloh Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy taxminan 783-yilda Xorazmda tug’ilgan. Al-Xorazmiy «Al- jabr va al-muqobala haqida qisqa kitob» asari bilan algebra faniga asos soldi.
Shu asar tufayli olim nomining lotincha shaklidan «algoritm» termini paydo bolgan. Al-Xorazmiy
Bag’doddagi «Bayt ul-hikma» (Donishmandlar uyi)da rasadxona, kutubxona va barcha ilmiy tekshirish ishlariga rahbarlik qildi. Al-Xorazmiyning 10 ta asari bizgacha yetib kelgan. «Hind hisobi haqida» (Fi hisab al-hind).
https://ziyouz.uz/suhbatlar/yangi-avlod-ovozi-su-bat-3/
Bu asarni XII asrda Ispaniya olimi Batlik Adelard arab tilidan lotin tiliga tarjima qildi. Risolada natural sonlarni «hind raqamlari» hisoblangan
0,1,2,3,4,5,6,7,8,9 lar yordamida yozish, sonlarni qo’shish va ayrish, ikkiga bo’lish va ikkiga ko’paytirish qoidalari, ko’paytirish amali va uni 9 raqami yordamida tekshirish, bolish, kasrlar hisobi, kasrlami ko’paytirish, musbat sonlardan kvadrat ildiz chiqarish kabi masalalar ilk bor tadqiq qilingan.
Al-Xorazmiy ona tili, fizika, geometriya, algebra, astronomiya, geografiya fanlari rivoji uchun poydevor bo’lib xizmat qilgan juda ko’plab asarlar yozgan, Bu asarlar turli tillarga tarjima qilingan va hozir ham dunyoning yetakchi universitetlarida o’qitiladi. Al-Xorazmiyning bizgacha yetib kelgan 10 ta risolasidan quydagi 3 ta katta kashfiyot haqida aytish mumkin:

1. 
   «Hind hisobi haqida»gi risolasida o’nlik pozitsion sanoq tizimining oltmishlikdan ustun ekanligini ko’rsatgan va bu asar lotin tiliga tarjima qilingan, o’nli pozitsion sanoq tizimi butun dunyoga tarqalgan.
   
2. 
   «Al-jabr va al-muqobala haqida qisqa kitob»ida aljabmi astronomiyaning yordamchi qismidan mustaqil fan darajasiga ko’tardi, 6 ta chiziqli va kvadrat tenglamalarni tasniflagan.
   
3. 
   Al-Xorazmiy o’z shogirdlari bilan orasidagi masofasi 35 km. bo’lgan. Tadmor va ar-Rakka shaharlaridan ertuvchi Yer sharining 10 li meridiani uzunligini hisobladi va u 6,72 km.ga teng ekanligini topgan.
   

Al-Xorazmiy 850-yiIda Bag’dodda vafot etgan. [12]
4-Mashg’ulot. "Ikkinchi oyoqdan uch”
Arifmetika ishoralari Evropa madaniyati xalqlarining hammasida to’rt xil, ular ma'lum darajada internatsionallashgan ishoralar deb o’ylash odat qolgan. Bu fikr barcha ishoralar uchun emas, balki ularning ko’pchiligi uchun to’g’ridir. + va - ishoralari, x va : ishoralarni nemislar ham, inglizlar ham, fransuzlar ham to’rt xil ma'noda qolianadilar. To’rtoq nuqtani ko’paytirish ishorasi sifatida hamma xalqlar to’rt xilda ishlatadi, deb bo’lmaydi. Sonlarni sinflarga ajratishda ham to’rt xillik yo’q. Ba'zi mamlakatlarda vergullar qo’yib sinflarga (15,000,000) ajratiladi. Bizda esa eng maqbul shakl rasm bo’lib kelgan -sinflar orasiga hech qanday ishora qo’yilmaydi; faqat to’rt oz ochiq joy qoldiriladi(15000000).
To’rt tildan ikkinchi tilga o’tganda, to’rt soning o’ziga nom berish usuli qanday o’zgarishini kuzatish ancha maroqlidir. Masalan, 18 sonini olaylik. Biz uni «o'n sakkiz» deb ataymiz, ya'ni avval o’nlikni, so’ngra to’rtlikni talaffuz etamiz. Fransuzlar ham xuddi shu tartibda 10-8, ya'ni (dix-huit) deb talaffuz qilishadi. To’rtoq ruslar -«vosemnadtsat» deb, ya'ni avval to’rtlikni. So’ngra o’nlikni talaffuz etadilar. Nemislar ham 18 sonini xudi shu tartibda: achtzehn, ya'ni 8-10 deb aytadilar. Bitta sonning o’ziga, ya'ni 18ga nom berish usullari turli xalqlarda xilma-xil ekanliginiquyidagi jadvalda kuraylik:
0’zbekcha-10 • 8;
Frantsuzcha - 10 • 8; armancha- 10+8; ruscha-8 • 10; nemischa-8 • 10; grekcha-8+10; lotincha - 2 kam 20; valliytscha-3+5 • 10; aynoscha- 10 ustiga 10-2; koryatscha- 10 ustiga 3+5.
Grelandiya qabilalarining to’rtida 18 sonining nomi juda ajoyib: «ikkinchi oyoqdan 3». Bu qanchalik odatdan tashqari nom bolmasin, u qo'1 va oyoq barmoqlariga asoslangan sanash usuli, deb tushuntirish tabiiydir.
4-Mashg’ulot. Soat sifrblati va isbot talab qiluvchi haqiqatlar

1. 
   Bo’lish amalini bajarmasdan 9432 sonining 36 ga bolinishini isbotlang.
   
2. 
   Shunday sonni topingki 2 bolganda qoldiqda 1, 3 ga bo’lganda qoldiqda 2,4 ga bo’lganda qoldiqda 3, 5ga bolganda qoldiqda 4 qolsin.
   
3. 
   Ketma-ket kelgan ikkita toq sonning yig’indisi 4 karrali ekanligini isbotlang.
   
4. 
   Ko’paytirish amalini bajarmasdan 564*232=131848 notog’ri ekanligini aniqlang.
   
5. 
   Uchta shaxmatchi turnirda 6 partiya o’ynashdi. Har to’rt shaxmatchi nechta partiya o’ynagan?
   
6. 
   a) Soat sifrblatini ikkita to’g’ri chiziq yordamida uchbo’lakka ajratingki, natijada har to’rt bo’lakdagi sonlarning yig’indisi o’zaro teng bo’lsin.
   

2. 
   Shu sifrblatni 6 bo’lakka shunday ajratingki, har to’rt bo’lakdagi ikkita sonning yig’indisi o’zaro teng bo’lsin.
   

Ona tili rebus.
Izlanayotgan son uchta turli raqam A, B, C dan iborat. Uni shartli ravishda ABC deb yozamiz va C-to’rtliklar, B-o’nliklar, A-yuzliklar raqami ekanligini
esimizda tutamizagar:

ekani ma'lum bolsa, shu sonni topish kerak.

1. 
   «Sekund» atamasi lotincha «secunda» so’zidan olingan bo’lib, ikkinchi bo’linish, degan ma'noni beradi.
   
2. 
   Minut — lotincha «minuta» so’zidan olingan bo’lib, o’zbek tilida kichik, juda kichik, to’rtinchi bo’lish, ma’nolarini anglatadi.
   
3. 
   «Millimetr» atamasi grekcha «millemetreo» so’zidan olingan bo’lib, o’zbekcha metrning mingdan to’rt ulushi, degan ma'noni bildiradi.
   
4. 
   «Santimetr» atamasi fransuzcha «cent» va «metreo» so’zlaridan olingan bo’lib, o’zbek tilida metrning yuzdan to’rt ulushi, ma'nosini anglatadi.
   
5. 
   «Detsimetr» lotincha «decem» va grekcha «metreo» so’zlaridan kelib chiqqan bo’lib, metrning o’ndan to’rt ulushini bildiradi.
   
6. 
   «Metr» atamasi grekcha «metreo» so’zidan olingan bo’lib, o’zbekcha o’lchayman, degan ma'noni bildiradi.
   
7. 
   «Kilometr» atamasi lotincha «chilio» va «metrio» so’zlaridan olingan bo’lib, ming metr, degan ma'noni bildiradi
   

Ijtimoiy jamiyat taraqqiyoti, xususan, milliy istiqlol gʻoyalarining hayotimizga tobora chuqur ildiz otib borishi ta’lim tizimidagi islohotlarning ham mazmunini boyitmoqda. Ta’lim jarayonida oʻqitishning tajribada sinovlardan oʻtgan shakl va usullari boyitilib, zarurat boʻlganda, yangilanib amaliyotga tadbiq qilinmoqda. Bu boradagi davlat siyosati ham uzluksiz ta’lim vositasida ma’naviy – axloqiy jihatdan tarbiyalangan har tomonlama barkamol shaxsni shakllantirishni nazarda tutadi. Uning nechogʻli toʻgʻri amalga oshirilishi koʻp jihatdan boshlangʻich ta’lim tizimining samaradorligiga bogʻliq. Boshlangʻich ta’lim uzluksiz ta’limning eng muhim boʻgʻinidir. “Oʻzbekiston Respublikasida umumiy oʻrta ta’lim toʻgʻrisida“ gi Nizomda ta’kidlanganidek:

“Boshlangʻich ta’lim oʻqish, yozish, sanash, oʻquv faoliyatining asosiy malaka va koʻnikmalari, ijodiy fikrlash, oʻzini-oʻzi nazorat qilish uquvi, nutq va xulq-atvor madaniyati, shaxsiy gigiena va sogʻlom turmush tarzi asoslarining egallab olinishi ta’minlashga da’vat etilgan”[1]. Shu asosga koʻra, boshlangʻich sinflarda oʻquvchilarning umummadaniy va axloqiy koʻnikmalari, dastlabki savodxonlik malakalari shakllantirilishi lozim. Boshlangʻich ta’lim jarayoni bolaning mantiqiy tafakkur qila olish salohiyati, aqliy rivojlanishi, dunyoqarashi, kommunikativ savodxonligi va oʻz-oʻzini anglash salohiyatini shakllantirishga, jismonan sogʻlom boʻlishga moddiy borliq goʻzalliklarini his eta olishga, goʻzallik va nafosatdan zavqlana olish, milliy urf-odatlarni oʻzida singdirish va ardoqlash, ularga rioya qilishga oʻrgatadi. Bunda boshlangʻich sinflardagi sinfdan tashqari darslarning ham alohida oʻrni bor. Boshlangʻich ta’limda sinfdan tashqari oʻqish ham sinfda oʻqish kabi oʻquvchilarni erkin fikrlashga oʻrgatish va mustaqil mutolaaga ragʻbat uygʻotishga koʻra alohida ahamiyat kasb etadi.
Respublikamizda joriy yilda Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoev tashabbusi bilan yoshlarga e’tiborni kuchaytirish, yosh avlodni madaniyat, san’at, jismoniy tarbiya va sportga keng jalb etish, ularda axborot texnologiyalaridan toʻgʻri foydalanish koʻnikmasini shakllantirish, yoshlar oʻrtasida kitobxonlikni targʻib qilish, xotin-qizlar bandligini ta’minlash yuzasidan 5 ta muhim tashabbus ilgari surildi [2]. Shu ma’noda ana besh muhim tashabbuslardan to’rti - yoshlar oʻrtasida kitobxonlikni targʻib qilish, ularda kitobxonlik madaniyatini shakllantirishda sinfdan tashqari oʻqish darslari ham muhim vosita boʻlib xizmat qiladi. Sinfdan tashqari oʻqish darslari yosh avlod qalbida ezgulikka muhabbat, yovuzlikka nafrat tuygʻularini uygʻotish, matn mazmunini qayta hikoyalash, ma’lum Komil insonni tarbiyalashda sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarni amalga oshirishning nazariy va amaliy g’oyalarining asoslash, sharhlash hamda sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni tashkil etishda kasbiy mahoratni oshirishga xizmat qiluvchi samarali shakl, metod va vositalarning aniqlanganligi, shuningdek, komil insonni tarbiyalashda tarbiyaviy ishlarning amalga oshirish texnologiyasining ishlab chiqish. O„quvchilarning erishgan yutuqlarini o„rganishda barcha o„quvchilardan emas, balki ushbu qatlamning vakillari sifatida tanlab olingan o„quvchilardan obyektiv testlarni o„tkazish orqali baholanadi. Shuningdek, maktab direktorlari, o„qituvchilar, o„quvchilar, hattoki ota-onalardan so„rovnomalar o„tkazilib, maktabdagi ta’lim sifatiga ta’sir ko’rsatuvchi omillar, jumladan, maktab resurslari, o’quvchilarning ta’lim olishga oid qarashlari, o’qitish usullari hamda uy sharoitida o’quvchilarning bilim olishi qanchalik darajada qo’llab-quvvatlanayotganligiga doir qimmatli ma’lumotlar to’planad. Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, Oʻzbekiston Respublikasining “Taʼlim toʻgʻrisida”gi hamda ―Kadrlar tayyorlash milliy dasturi, xalq taʼlimi sohasiga oid rasmiy hujjatlar Prezidentimiz Sh.Mirziyoyevning “Barkomol avlod” toʻgʻrisidagi ilmiy nazariy taʼlimotlari. Sharq mutafakkirlari asarlari shuningdek pedagogika nazaryasi rivojlanishida faoliyat koʻrsatayotgan Oʻzbekiston olimlari va pedagoglari N.Azizxodjayeva, M.Inomova, O.Musurmonova, U.Mahkamov, S.Ochil, I.Saidahmedov, N.Ortiqov, A.R.Xodjaboyev va boshqalarning ilmiy gʻoyalaridan nazariy asos sifatida foydalanadi.