Mavzu: Sigirquyruqnamolar —

2.1 Sigirquyruqnamolar — Scrophulariales qabilasi haqida umumiy tushunc Sigirquyruqnamolar — Scrophulariales qabilaslar quruqlikka moslashar ekan, tuban o`simliklardan quyidagi belgilari bilan farq qiladi: Tanasining poya, barg va ildizga ajralganligidir. Ammo, bular ichida eng sodda vakillarida (yo`sinsimonlarda) ildiz o`rnida-rizoidlar, tanasi poya, bargga ajralmagan «tallom» tuzilishidagi vakillari xam uchraydi.Yuksak o`simliklarda suv va havo almashinishini (transpiratsiya va fotosintez) boshkaruvchi barg og`izchalarining bo`lishi, o`tkazuvchi to`qimalar, traxeidlar, traxeya, ksilema, floema va yo`ldosh xujayralarning bo`lishi. Keyinchalik mexanik to`qimalarning rivojlanishidir. Morfologik tuzilishi jihatidan esa turli xil moslamalar vujudga kelgan. Bularda jinsiy ko`payish a`zolarning ko`p xujayrali

2.1 1-rasm Scrophulariales qabilasi

tuzilganligidir.Jinsiy ko`payish azolari: erkakligi-anteridiy, urg`ochiligi- arxegoniydan iborat.Yuksak o`simliklar hayotiy jarayonida doimo nasllar gallanishi-jinsiy nasl gametofitni, jinssiz naslsporofit bilan almashinishi kuzatiladi. Yuksak o`simliklardan faqat yo`sintoifalarida gametofit nasl ustunlik qilsa, qolganlarida esa sporofit nasl ustunlik qiladi. Gametofit-jinsiy nasl bo`lib, unda anteridiy va arxegoniy etiladi. Ularni gametalarini qo`shilishi natijasida jinsiy ko`payish amalga oshadi. Gametofit bir uyli ayrim jinsli yoki ikki uyli, bir jinsli bo`lishi mumkin.Sporofit nasljinssiz nasl bo`lib, unda sporolar etiladi. Sporalar sporangiylarda hosil bo`ladi. Sporalar hosil bo`lishida sporangiylar ichida reduktsion bo`linish yoki meyoz natijasida sporalar gaploid to`plamga ega bo`lgan xromosomalarni hosil qiladi. Yuksak o`simliklarda zigotaning keyingi taraqqiyotida murtak (embrion)ning hosil bo`lishi va uning rivojlanish davomida sporofit hosil bo`lishi kuzatiladi.Yuksak o`simliklardan ochiq urug`li va yopiq urug`li (guli o`simliklar) o`simliklarda spora o`rnida urug` hosil bo`ladi. Shuning uchun ham ularni «urug`li o`simliklar» deb ataladi.

2.1 2-rasm Scrophularia peregrina
Sigirquyruqnamolar qabilasi turlarga eng boy qabilalaedan biridir. O`simliklar dunyosida qabila o`simliklar muhim o`rin egallaydi. Demak barcha tuban va sporali yuksak o`simliklarni birga ko`shib xisoblaganda ham, gulli o`simliklar ustunlik kiladi. Sigirquyruqnamolar — Scrophulariales qabilasi deyarli barcha zonalarida uchraydi va o`simliklar koplamida muhim rol o`ynaydi. Sigirquyruqnamolar qabilasi o`simliklar boshqa o`simliklarga nisbatan tashki sharoitga yaxshirok moslashgan, chunki ularda reproduktiv va vegetativ organlar takomillashgan bo`lib, urug` ko`rtaklari mevachi barglar bilan koplangan. Sigirquyruqnamolar — Scrophulariales qabilasi urug`i tashki tomonidan meva bilan uralib turganligi uchun noko`lay sharoitdan (kurib kolishdan, xarorat ta`siridan va xayvonlardan) ximoya kilinadi. Eng kadimgi Sigirquyruqnamolar qabilasi xasharotlar va shamol vositasi bilan changlangan. Sigirquyruqnamolar qabilasi hayotida tuguncha ham katta rol o`ynaydi. Tuguncha bu mevachi barglarning ko`shilib o`sishi natijasida vujudga kelib, undan meva xosi bo`ladi. Sigirquyruqnamolar qabilasi o`ziga kerakli ozukani vegetativ organlardan kabul kiladi. Sigirquyruqnamolar qabilasi gametofit juda kiskarib ketgan, anteridiylar yo`kolib ketib, spermalar vujudga kelgan. Yopik urug`li o`simliklar uchun xos yana bir muhim belgi shundan iboratki, ularda ko`sh urug`lanish mavjud. ko`sh urug`lanish natijasida deyarli bir vaktda yani murtak embrion bilan endosperm vujudga keladi. Sigirquyruqnamolar qabilasi o‘simliklar, o‘simliklar dunyosining eng yosh va keng tarqalgan guruxi bo‘lib xozirgi geologik davrining xukmron o‘simligi hisoblanadi. Ularning tuzilishi nihoyatda xilma-xilligi, turlarning ko‘pligi, kishilar va xayvonlar hayotida tutgan o‘rni bilan o‘simliklarning boshqa guruxlaridan keskin farq qiladi. Tarixiy manbalarga qaraganda yopiq urug‘li o‘simliklarning dastlabki vakillari mezazoy erasining yura davrlarida paydo bo‘la boshlagan. Keyinroq davrlariga kelib ular yer yuziga keng tarqala boshlagan. Sigirquyruqnamolar qabilasi o‘simliklarning keng tarqalishiga asosiy sabab bu vaqtga kelib havoda quyuq bulutlar kamayib havo namligi kamaygan, quyosh nuri yerga ko‘proq tushgan. Yalang‘och urug‘larning qurg‘oqchilikka moslashgan igna barglardan boshqa vakillari nobud bo‘lgan. Ular o‘rniga tuzilishi va biologik xususiyatlari bilan yangi muxitda, ya’ni qurg‘oq havoda yashashga moslashgan yangi yosh tipyopiq urug‘lilar keng tarqala boshlaydi, juda qisqa vaqt ichida ular biosferani egallab shu davrning xukumron o‘simliklar guruxiga aylandi. Sigirquyruqnamolar qabilasi 200 000 dan ortiqroq tur kiradi. Yalang‘och urug‘lilarning taxminan 500 turi ma’lum. Sigirquyruqnamolar qabilasining vakillari odam uchun oziq-ovqat, xayvonlarga yem-xashak, sanoat uchun xom ashyo manbai bo‘ladi. Yer shari aholisining asosiy ovqati bug‘doy, sholi, jo‘xori, kartoshka, mevalardan olma, o‘rik, uzum, qovun-tarvuz texnik o‘simliklardan g‘o‘za, zig‘ir, lavlagi, shakar qamish va xilma xil dorivor o‘simliklar yopiq urug‘li o‘simliklarning vakillaridir.

2.1 3-rasm Scrophularia nodosa
Sigirquyruqnamolar qabilasining ko‘payib, yer yuziga tarqalishiga asosiy sabab, ularning yashovchanligi, qurg‘oqchilikka tez moslasha olishi. Hozirgi vaqtda ochiq urug‘li o‘simliklar faqat daraxt va butalardan iborat bo‘lsa, Sigirquyruqnamolar qabilasining turli vakillari mavjud. Shu bilan birga ular organlarida metamorfozalar ham mavjud. Sigirquyruqnamolar qabilasining asosiy evolyusion yo`nalishlari qo`yidagicha sodir bo`lgan.Daraxtlar-butalar-ko`p yillik o`tlar bir yillik o`tlar. O`tlar ikkilamchi yog`ochlanuvchi o`simliklar. Tik o`suvchi poyali o`simliklar - yotib, ilashib va chirmashib o`suvchi o`simliklar. Doim yashil o`simliklar - barglarini to`kuvchi o`simliklar. Doyra shaklida joylashgan utkazuvchi naylar-tarkok joylashgan naylar. Tursimon tomirlangan barglar - parallel tomirlangan barglar. Oddiy, butun barglar-oddiy, bo`lingan barglar-murakkab barglar. Murakkab barglar - ikkilamchi oddiy barglar. Ketma-ket joylashgan barglar - karama-karshi joylashgan barglar. Tug`ri (aktinomorf gullar-kiyshik (zigomorf)) gullar. Oddiy, yakka gullar-to`pgullar (Ko`p gullar).Gul bulaklari noanik (ko`p) gullar-gul bo`lagi kam va anik sonli gullar.Kush gulkurg`onli gullar-oddiy gulkurg`onli yoki gulkurg`onsiz gullar.Gul bulaklari birlashmagan (erkin) - gul bulaklari ko`shilgan (birlashgan).Xasharotlar bilan changlanish-shamol yordamida changlanish.Ikki urug`palali urug`-bir urug`pallali urug`. Apokarp (tutashmagan) meva-senokarp (tutashgan) meva.Ko`p sonli changchilar kam sonli changchilar.