Mavzu: shaxsiy kompbyuterlarning asosiy bloklari va ulaning vazifalari. Reja

0
TTR://WWW.lycos.com/

1994 yilning oxiridan ishlayotgan qidiruv sistemasi. Eng keksa ommaviy qidiruv sistemalardan biri bo’lib, keng foydalanuvchilar doirasiga ega.

N
0
TTR://WWW.dejanews.com/

N
0
TTR:/AVWW.shareware.com/

Quyidagi jadvalda ommabop qidiruv sistemalaridan foydalanish reytingi ko’satkichlari keltirilgan. Jadvalda Yahoo qidiruv sistemasi foydalanuvchilari soni salmoqli ekanligi yaqqol ko’rinadi.

0

	Oidimv dstemn	2000 vn 1 vanvark
	Nomi	fovdalannanlar soni
1	Vntinn mm	44 MR 000
	Tt,,^	-* /~\ /~v r\ r\ r\ ^ /ion nnn

Rossiya ommaviy qidiruv sistemalari

Rambler

NlTK.:/A¥WW.rambler.m

Rossiya eng katta qidirnv sistemasi. 10500 Rossiya serverlarida qidiruv olib boradi. Aport

0

NTTR://WWW.arottJu/

Qidiruvni YubOOdan ortiq Rossiya va ingliz tilli serverlarda olib boradi. So’rovni ms tiliga tarjima qiladi.

Yandex

0

NTTR://WWW.yandex.ni/

9000 ta Rossiya serverini o’z ichiga olgan qidiruv sistemasi. Tela

0

NTTR://W WW.tel a. dux .ru/

1000 Rossiya serverini qamrab olgan DUX kompaniyasining qidimv sistemasi. All Stars

0

NTTR://WWW.stars.ru/

Axborot resurslari bo’ylab maTumotnomali qidiruv sistemasi. Ulitka

0

NTTR://WWW.i]li&aji]/

Internet ning ms tilidagi resurslariga ega boTgan eng yosh qidimv sistemasi.

O’zbekiston ommaviy qidimv sistemalari

Assalom InterNet

NTTRr/AVWWassalomW

O’zbekistondagi birinchi qidiruv sistemasi. Resurslarini ko’paytirish imkoniyatlari mavjud.

Welcome to Uzbekistan

N

0
ITR:/AVWW.gov.i]z/

O’zbekiston Respublikasi xukumati sahifasi. Rasmiy axborot, Oliy majlis qarorlari haqida ma’lumot beradi.

Uzbekistan-Refaence

NTTR://WWW.book.uz/

O’zbekiston Respublikasi haqidagi axborotni o’z ichiga oladi.

WWW.freenet.uz

Respublika internet resurslari haqidagi ma’lumotlar keltiriladi.

WWW.baht.uz

Ommabop ma’lumotlar to’plami.

WWW.esezam.uz

Markaziy Osiyo, Kavkaz va Rossiya informatsion portali. Xudud internet resurslari haqida batafsil ma’lumotlar berilgan. Mamlakatlarga oid entseklopedik ma’lumotlar keltirilgan.

Nazorat savoUari:

1 .Web sayt haqida tushuncha bering.

2. 
   Web server nima?
   

3 .Elektron pochta nima?

4. 
   Usenet teleanjumanini tushuntirib bering.
   
5. 
   Fayllami protokol yordamida uzatish deganda nimani tushunasiz?
   

14- mavzu: Tarmoqlarni qurishni ko’p sathli yondashish asosida amalga oshirish.

Protokol. Interfeys. Protokollar steki

Internetda protokollar shajarasi.

R ye j a:

1. 
   Ring, Telnet va FTR bilan ishlash.
   
2. 
   Arcie va Gorher bilan ishlash.
   

Ring, Telnet va FTR bilan ishlash.

Ring dasturi Internetda boshqa kompbyuterlar bilan bog’lanish mumkinligini tekshirish uchun mo’ljallangan. U qisqacha xabar jo’natadi, unga boshqa kompbyuter avtomatik ravishda javob beradi.

Agar siz Ring yordamida boshqa kompbyuter bilan bog’lana olmasangiz, demak buni umuman amalga oshira olmaysiz. Ulanishni tekshirish uchun aloqa qilishni istagan host kompbyuter nomini kiritish va Ring komandasini berish ("sichqon" cha orqali Ring tugmasini bosing) kifoya qiladi. Bunga javoban aloqa bog’lash mumkinligi haqida axborot keladi.

Telnet bu terminalning emutsiya protokolidir. U orqali internetga olisdan turib kirish mumkin. Terminal emutsiyasi - bu boshqa kompbyuterlarga kirishni ta’minlovchi ish rejimi. Bu holatda boshqa kompbyuter bilan uning terminali sifatida mulokatda bo’lasiz. Ko’pchilik xollarda DEC firmasi tomonidan ishlab chiqilgan va UNIX oreratsion tizimida terminal emuliyatsiya uchun mo’ljallangan vt100 termunal emulyattsiya ustidan foydalaniladi.

Unix operatsion tizimida fayllarni boshqarish DOS OT operatsion tizimidagi kabi o’sha kataloglar tizilmasiga asoslangan.

Olisdan turib ishlash seansini boshlash uchun Telnet (UNIX) komandasini berish va siz ishlashni xohlagan mashina nomini ko’rsatish lozim. Telnet host domain

Masalan:

Telnet well.cf.ca.us

Bu komandaga nisbatan olsdagi kompbyuter so’zini ro’yxatga olingan nomingizni (login) va parolini suraydi. CHunki telnet aloqani o’rnatish uchunsiz ushbu olislashgan kompbyuterda ro’yxatga olingan bo’lishingiz kerak. Agar siz telnet komanda katorida turib telnetning barcha komandalari haqida ma’lumot olishni istasangiz klaviatura bilan so’rov(?) alomatini kiriting.

Telnet dasto’rini kiritgan kompbyuter lokal hisoblanadi va o’z o’rnida aloqa o’rnatadigan kompbyuter - olislashgan kompbyuter hisoblanadi.

Telnet maqsadga muvofiq foydalaniladigan holatlar:

Siz bir kator kompbyuterlarda ro’yxatga olingansiz va ba’zi ishlarni bajarishingiz kerak (dasturni kiritish uchun sizning kompbyuterin-gizda resurs yetishmaydi, nisbatan kuchli kompbyuterga kirishga ruxsat olish kerak. Boshqa kompbyuterda saqlangan ma’lumotga ega fayl bor va ushbu ma’lumotlar bilan ishlash uchun dasturni kiritmokchisiz);

Siz Internet tizimining "mijoz - server" ilovasidan foydalanmoq-chisiz, lekin sizning mashinangizga kerakli "mijoz - dastur" kiritilmagan;

Boshqa komptyuterda joylashgan lokal dasturga kirishga ruxsat olishingiz shart;

Lokal dasturning uchta turi mavjud;

Ma’lum mavzu bo’yicha faylga kirishni ta’minlovchi e’lonlar taxtasi;

Ma’lumotlar bazasi;

Menyu tizimi yordamida fayllarga qulay kirishni ta’minlov-chi dasturlar;

Telnet bazasida hytelnet ishlab chiqilgan. Hytelnet telnet yordamida ochiqdan-ochiq ulanish imkonini beruvchi tizimlar va kutubxonalarning gipermatnli ro’yxatida qayd etish uchun komptyuterlar tanlash imkonini beradi. Hytelnet ni ishga solish uchun Hytelnet komandasi beriladi.

Menyuda tanlash uchun yuqori kiritish klavishalari va ENTER klavishidan foydalaniladi. Foydalanuvchining Hytelnet ma’lumotlar bazasida saqlanadigan identifikatori va paroli dastur bilan avtomatik ravishda kiritiladi. Web Hytelnet taxminicha httr//library.usask.ca/hytelnet manzilgohi bo’yicha kiritish imkonini beradi.

FTR (file transfer rrotocol - fayllarni uzatish protokoli) - bu bir xost - komptyuteridan boshqasiga nusxa olish imkonini beruvchi FTR protokol va dasturning jamlanmasi bo’lib, internetning ilk xizmat turlaridan biri sanaladi.

FTR imkoniyatlari:

olisdagi mashinadan fayllarni qidirish;

fayllarda ma’lumotlarni jo’natish( ham ikkilik, ham matnli ma’lumotlarni);

FTR serverlarda katta hajmdagi fayl arxivlari saqlanadi.

Hozir Internetda FTR - serverning uch xil turi mavjud:

Internet - style (serverning barcha fayllariga kirish);

Listserver (cheklangan kirish);

FTRmail (elektron pochta orqali kirish);

Ba’zi o’rinlarda ftr telnetga o’xshab ketadi. FTR ishlashi uchun olisdagi mashinaga kirishga ruxsat bo’lishi zarur (foydalanuvchining mantiqiy nomi va parolni bilish lozim). Ko’pgina uzellarda anonim FTR usuli qabul qilingan. Bunda mantiqiy nom sifatida anonymous sifatida ro’yxatga olinsangiz, olislashgan tizim fayllarining cheklangan to’plamiga kirishga ruxsat beriladi.

FTR yordamida fayllardan nusxa olish quyidagicha amalga oshiriladi:

FTR komadasi yordami bilan;

WinSock standarti FTR - dasturi yordamida;

Web - brauzer yordamida;

Ko’pgina Web - brauzerlar anonimi FTRni amalga oshirishi mumkin, lekin faqat fayllarni komptyuteringizga yozish uchun foydalaniladi. Freeware (bepul dasturiy ta’minot) - bu dasturiy ta’minot tarqatish va foydala-nish uchun taqdim etiladi. Uning Shareware dan farqi shundaki, Shareware bepul tarqatilishi mumkin, lekin bir qancha tanishuv davridan so’ng haq to’lash lozim.

Arcie va Gorher bilan ishlash.

Internet orqali kirish bo’lgan dasturlardan o’z komptyuteringizga nusxa ko’chirishingiz mumkin. Bunda kerakli dasturni qidirish lozim bo’ladi. Archie nomi bo’yicha FTR serverda faylni qidiradi va qidirilayotgan faylni o’z ichiga olgan serverlar ro’yxatini chiqaradi. SHundan so’ng FTR yordamida kerakli fayllarni o’z komptyuteringizga yuborishingiz mumkin. Archie doimo Internetni skanerlaydi va uning ma’lumotlar bazasi to’xtovsiz yangilanadi. Agar siz faylning aniq nomini bilmasangiz Archie yordamida kalit so’z bo’yicha faylni qidirish mumkin. Archie ma’lumotlar bazasi ko’pgina universitetlar va tarmoq tashkilotlar tomonidan qo’llab-quvvatlanadi.

Archie ma’lumotlar bazasiga kirishga ruxsatni quyidagi usulda olish mumkin:

sizning xost - komptyuteringiz orqali komptyuteringizga o’rnatilgan Archie mijoz dasturi yordamida: elektron pochta orqali;

Telnet orqali Archie server bilan komptyuterga ulanish;

Kerakli faylni qidirish uchun FTR - search qidiruv tizimi xizmatidan foydalanish mumkin. Bu tizim barcha domenlar bo’yicha yoki siz buyurgan domen bo’ylab faylni tezkor usulda qidiradi, tashkil etish vaqti, mamlakatlar va boshqa belgilar bo’yicha tanlangan fayllarni xillarga ajratadi. Siz /httr://ftrsearch.ntnu.no/ manzilgohi bo’yicha mazkur qidiruv bilan bog’lanishingiz mumkin.

FTR Search - FTR arxivida fayllarni qidiruvchi eng yaxshi mashina va u Tronxeym (Norvegiya)da joylashgan. FTR Search - ko’rsatilgan yoki barcha domenlar bo’yicha tezkor qidiruvni amalga oshiradi, yaratish vaqtida natijalari, mamlakatlar va boshqa belgilar bo’yicha uni xillarga ajratadi. Ma’lumotlar bazasi 4,650 FTR Sites, 5mln. direktoriya va 65 mln. dan ortiq 135 MV hajmdagi fayllar nomini o’z ichiga oladi, har haftada yangilanadi.

Gorher qulay shaklda Internet taqdim etadigan barcha xizmatlardan foydalanish imkonini beradi. Gorher serverlaridan biriga ulanib, u bilan ishlash mumkin. Odatda har bir Gorher - server ma’lum mavzuga: qishloq ho’jaligi, iqtisod qonunchiligi va hokazolarga bag’ishlangan.

Gorher menyu tizimidan foydalangan holda sizga kerakli server bilan bog’lanish mumkin. Ma’lumotlar arxivi bilan ishlashni osonlashtirish uchun Gorherda Veronisa (Very Easy Rodent Oriyntal Netwide Index to Comruterzed Archives-komptyuter arxivining o’ta oddiy tarmoq ko’rsatkichi) dasturi mavjud. Ushbu dastur yordamida siz kalit so’zlar bo’yicha Gorherning har qanday serverida kerakli ma’lumotlarni qidirib topishingiz mumkin.

Nazorat savollari:

Ring dasturi qanday maqsadda qo’llaniladi?

Telnet nima.?

FTRning qanday imkoniyatlari mavjud?

Hozirda Internetda FTRning qanday turlari mavjud?

Kerakli server bilan bog’lanish uchun nima qilish kerak?

Very Easy Rodent Oriyntal Netwide Index to Comruterzed Archives nima?

15- mavzu: OSI modeli. OSI modeli sathlari. IEEE 802.x standartlarining tuzilishi va

tarkibi.

Reja:

1. OSI modeli tushunchasi.

2. 
   OSImodelining darajalari.
   
3. 
   IEEE Project 802 modeli.
   

Kom’pyuter tarmoqlarini ishlatishda va ishlab chiqarishda umumiy hollar uchun standart sifatida model yaratilgan. 1984-yilda xalkaro standartlar tashkiloti ISO OSI modelini yaratdi.

Tarmoqda ko’plab operatsiyalar bajariladi. Bu jarayonda ma’lumotlarni qayta ishlash ko’p etaplardan o’tadi. Bunda ma’lumot bloklarga bo’linadi va ular xizmat ma’lumotlari bilan to’ldiriladi. Olingan bloklar paketlar tarzida tayyorlanadi. Bu paketlar kodlashtiriladi hamda elektrik yoki nur signallari yordamida tarmoq orqali yuboriladi. Yuborish davrida tarmoqda qabul qilingan uzatish usulidan foydalaniladi. Qabul qilingan paketdagi ma’lumotlar olinadi. Agar paketlar bir nechta bo’lsa olingan bloklar bir-biri bilan qo’shiladi va ilova uchun ma’lumot xisoblanadi.

Yuqorida ko’rsatilgan jarayonni darajalarga bo’lish va bu darajalar o’rtasidagi munosabatlarni aniqlash tarmoq modeliga yuklatilgan. Bu model OSI deb ataladi.

Avval tarmoq nima uchun kerak degan savolga javob beraylik.

Birinchidan, tarmoqdagi komptyuterlar asosiy xotiralaridan umumiy foydalanish uchun, bunda xotira muammosidan qutulish mumkin.

Ikkinchidan, tarmoqdagi abonentlar biror masala haqida umumiy ravishda bosh qotirishlari mumkin.

Uchinchidan, tarmoqdagi komptyuterlar ulardagi axborotlarni o’zaro

qiyinchiliklarsiz almashishlari mumkin.

To’rtinchidan, komptyuterdagi yuklamani kamaytirish uchun boshqa komptyuterni operativ xotirasidan foydalanish mumkin.

Beshinchidan, dasturlar (masalan, tarmoqli (setevoy) o’yinlar) dan o’zaro

bog’langan holda foydalanish uchun.

SHu kabi tarmoq ustunliklarini ko’pchiligini aytib o’tishimiz mumkin, lekin shuni ham esda tutaylikki, tarmoqda komptyuter viruslari juda tez tarqaladi.

Har bir narsaning o’z etaloni bo’lganidek, tarmoq ham biror etalonga asoslanishi kerak, ya’ni muloqotning etalon modeli bo’lishi kerak. SHu munosabat bilan Xalqaro Standardlar Tashkiloti - ISO (International Standarts Organisation) tomonidan 1984-yili muloqotning etalon modeli - OSI modeli (OSI- Open System Interconnection) taqdim qilingan. U yettita bosqichdan iborat bo’lib, quyida shu haqida va tarmoq qurilmalarining ba’zilari haqida to’xtalib o’taman.

Tarmoq arxitekturasi

Komptyuterlarni tarmoqqa ulash jarayonida juda ko’p operatsiyalarni amalga oshiriladi, ya’ni komptyuterdan komptyuterga axborotlarni uzatilishi to’liq ta’minlanadi. Qandaydir ilovalar bilan ish olib borayotgan foydalanuvchiga nima qanday amalga oshirilayotganining farqi yo’q albatta. Uning uchun faqat boshqa ilovaga ega bo’lish yoki tarmoqda joylashgan boshqa komptyuter resurslariga ega bo’lish mavjuddir xolos. Aslida esa hamma uzatilayotgan axborot ko’p ishlov berish bosqichlaridan o’tib boradi. Avalambor u bloklarga ajratilib har biri aloxida boshqarish axboroti bilan ta’minlanadi. Xosil bo’lgan bloklar paket sifatida jihozlanadi, bu paketlar kodlashtiriladi, shundan so’ng elektr signallari yoki yorug’lik signali yordamida tanlangan ega bo’lish usulida tarmoq orqali uzatiladi, ya’ni qabul qilingan paketni qaytatdan bloklangan axborotlari tiklanib, bloklar axborotlar ko’rinishida ulanadi va shundan so’nggina boshqa ilovaga foydalanish uchun tayyor bo’ladi. Bu albatta bo’ladigan jarayonni ancha soddalashtirib bayon qilinishi. Aytib o’tilgan ishlarning bir qismi albatta dasturlar yordamida amalga oshirilsa, boshqa qismi esa qurilmalar ishtirokida bajariladi.

Butun sanab o’tilgan va bajarilishi lozim bo’lgan muolajalarni (protsedur) bir-biri bilan muloqot qiluvchi bosqich va bosqich ostiga bo’lihni aynan tarmoq modellari bajarishi lozimdir. Bu modellar tarmoq tarkibidagi abonentlar o’rtasidagi muloqotni va turli tarmoqlar o’rtasidagi turli bosqichdagi muloqotni to’g’ri tashkil qilish imkoiyatini yaratadilar. Xozirgi vaqtda eng ko’p ishlatiladigan va tanilgan OSI (Open System Interconnection) ochiq sitemada axborot almashinuvini etalon modeli. Bu holtda “ochiq sistema” atamasi o’zi bilan ulanmagan, ya’ni boshqa qandaydir sistemalar bilan aloqa qilih imkoniyati mavjud sistema tushiniladi (yopiq sistemaga nisbatan).

Muloqot etalon modeli

Xalqaro standartlar tashkiloti ISO (International Standarts Organization) tomonidan 1984-yili OSI modeli taqdim qilingan. SHundan beri hamma tarmoq mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilar tomonidan foydalanib kelinmoqda. Har qanday universal model singari, OSI modeli ham ancha qo’pol. Tez o’zgarishlarni bajarishi qiyin, shuning uchun turli formalar taklif qiladigan real tarmoq

vositalari qabul qilingan vazifalarni taqsimlashga juda ham rioya qilmaydilar.

Lekin OSI modeli bilan tanishish tarmoqda ro’y berayotgan jarayonni yaxshi tushunishga yordam beradi. Hamma tarmoqda bajariladigan vazifalar(funktsiyalar) modelda 7 ta bosqichga bo’lingan(l-rasm). Yuqori o’rindagi bosqichlar ancha murakkab bo’lib, global masalalarni bajaradilar. Buning uchun

pasdagi bosqichlami o’z maqsadlari uchun ishlatib ularni boshqaradilar. Pastda joylashgan bosqichlar maqsadi - yuqori bosqichga xizmat ko’rsatish, yuqori joylashgan bosqichlar uchun ko’rsatiladigan bu xizmatning mayda

qismlarining bajarilish tartibi muhim emas.

1-rasm. OSI modelining yetti bosqichi

Hamma bosqich vazifalarini ko’rib chiqamiz.

Amaliy bosqich (Application, Prikladntiy urovent) yoki ilovalar bosqichi, u quyidagi xizmatlarni amalga oshiradi : foydalanuvchining ilovasini shaxsan tasdiqlaydi, masalan, fayllar uzatishning dasturiy vositalari axborot bazasiga ega bo’lish, elektron pochta vositalari, serverda qayd qilish xizmati. Bu bosqich qolgan 6 ta bosqichni boshqaradi.

Prezitentatsiya bosqichi(Presentation, Prezentativiy urovent) axborotni tanishtirish bosqichi, bu bosqichda axborotni aniqlanadi va axborot formatini ko’rinish sintaksisini tarmoqqa qulay ravishda o’zgartiradi, ya’ni tarjimon vazifasini bajaradi. SHu yerda axborot shifrlanadi va deshifrlanadi, lozim bo’lgan taqdirda ularni zichlashtiradi.

Aloqa o’tkazish vaqtini boshqarish bosqichi (Session, Seansovtiy urovent) aloqa o’tkazish vaqtini boshqaradi(ya’ni aloqani o’rnatadi, tasdiqlaydi va tamomlaydi). Bu bosqichda abonentlarni mantiqiy nomlarini tanish, ularga ega bo’lish

huquqini nazorat qilish vazifalari ham bajariladi.

Transport bosqichi (Transport, Transport) paketni xatosiz va yo’qotmasdan, kerakli ketma-ketlikda yetkazib berishni amalga oshiradi. SHu yerda yana uzatilayotgan uzatilayotgan axborotlarni paketga joylash uchun bloklarga taqsimlanadi va qabul qilingan axborotlarni qayta tiklanadi.

Tarmoq bosqichi (Network, Setevoy urovent) bu bosqich paketlarni manzillash, mantiqiy nomlarni jismoniy tarmoq manziliga o’zgartirish, teskariga ham va shuningdek paketni kerakli abonentga jo’natish yo’nalishini tanlashga (agarda tarmoqda bir nechta abonent bo’lsa) javobgar.

Kanal bosqichi yoki uzatish yo’lini boshqarish bosqichi (data link), bu bosqich standard ko’rishdagi paket tuzishga va boshlash hamda tamom bo’lishni boshqarish maydonini paket tarkibiga joylashishiga javobgardir. SHu yerda yana tarmoqqa ega bo’lishni uzatishdagi xatoliklar aniqlanadi va yana qabul qilish qurilmasiga xato uzatilgan paketlarni qaytatdan uzatishni boshqarish amalga oshiriladi.

Jismoniy bosqich (Psical, Fizicheskiy urovent) - bu modelni eng quyi bosqichi bo’lib, uzatilayotgan axborotni signal kattaligiga kodlashtiradi, uzatish muhitiga qabul qilishni va teskari kodlashni amalga oshirishga javob beradi. SHu yerda yana ulanish moslamalariga, razemlarga, elektr bo’yicha moslashtirish va yerga ulanish hamda to’siqlardan himoya qilish va hokazolarga talablar aniqlanadi.

Modelni quyi ikki bosqichning (1 va 2) vazifasini odatda qurilmalar bajaradi (2-bosqich vazifasini bir qismini tarmoq adapterining dasturiy drayveri bajaradi). Aynan shu bosqichlarda tarmoq topologiyasi, uzatish tezligi, axborot almashishni boshqarish usuli va paket formati (o’lchami), tarmoq turiga to’g’ri taalluqli ko’rsakichlar aniqlanadi (Ethernet, Token-Ring, FDDI). Yuqori bosqichlar to’g’ridan-to’g’ri biror aniq qurilma bilan ishlamaydi, vaholangki 3,4 va 5 bosqichlar qurilma xususiyatlarini hisobga olishlari mumkin. 6 va 7 bosqichlar umuman qurilmalarga hech qanday aloqasi yo’q. Tarmoq qurilmalaridan birini boshqa birorta qurilma bilan o’zgartirganda ham ular buni hech vaqt sezmaydilar.

2. 
   bosqich (kanal bosqichi) ikkita bosqich ostiga ajratiladi:
   

Yuqori bosqich osti (LLC - Logical Link Control, Verxniy podurovent) - bu bosqich osti mantiqiy ulashni amalga oshiradi, ya’ni virtual aloqa kanalini o’rnatadi ( uning vazifasini bir qismini tarmoq adapterlarining drayver dasturi bajaradi).

Quyi bosqich osti (MAC - Media Access Control, Nijniy podurovent) - bu bosqich osti aloqa uzatish muhiti (aloqa kanali) bilan to’g’ridan-to’g’ri ega bo’lishni amalga oshiradi. U tarmoq qurilmasi bilan to’g’ri bog’langan.

OSI modelidan tashqari, 1980-yili fevral oyida qabul qilingan (802 soni yil va oyidan kelib chiqqan) IEEE Project 802 modeli ham mavjud. Bu modelni OSI modelini aniqlashtirilgan, rivojlantirilgan modeli deb qarash mumkin.

Bu model aniqlashtirgan standartlar (802-spesifikatsiya) o’n ikki toifaga bo’linib, ularning har biriga nomer berilgan. Ular quyidagilar :

802-1 - tarmoqlarni birlashtirish.

802-2 - mantiqiy aloqani boshqarish.

802-3 - “shina” topologiyali CSSA/CD ega bo’lish usuli mahalliy hisoblash tarmoq va Ethernet

802-4 - “shina” topologiyali lokal tarmoq, markerli ega bo’lish.

802-5 - “halqa” toplogiyali lokal tarmoq, markerli ega bo’lish.

802-6-shahar tarmog’i (Metropolitan Area Network, MAN).

802-7 - keng miqyosda aloqa olib boorish texnologiyasi (shirokovematelnaya texnologiya).

802-8 - optotolali texnologiya.

802-9 - tovushni va axborotlarni uzatish imkoniyati bor integral tarmoq.

802-10 - tarmoq xavfsizligi.

802-11 - simsiz tarmoq.

802-12 - “yulduz” topologiyali markazni boshqarishga ega mahalliy tarmoq (100 VG-Any LAN).

802-3, 802-4, 802-5, 802-12 standartlar OSI model etalonning ikkinchi (kanal) bosqichiga qarashli MAC bosqich osti tarkibiga to’g’ri keladi. Qolgan 802-spesifikatsiyalar tarmoqning umumiy masalalarini hal qiladilar.

Ma’lumot almashinishda tarmoq hosil qilish muhim o’rin tutadi. eng ko’p qo’llaniladigan tarmoq turlaridan biri bu mahalliy tarmoqlardir. Bu tarmoqlar ishini tashkil etishda esa albatta zaruriy protokollar talab etiladi. Hozirigi zamonaviy axborot texnologiyalarida bir necha protokollardan foydalanib kelinmoqda. Bularga misol sifatida quyidagi protokollarni keltirish mumkin: ARCNET, DECnet, IP, TCP, UDP, AppleTalk, Token Ring, IPX, SPX, FDDI, HIPPI, Myrinet, QsNet, ATM, IEEE-488, USB, IEEE 1394 (Firewire, iLink), X.25, Frame relay, Bluetooth, IEEE 802.11, Systems Network Architecture, RapidIO.

Yuqorida sanab o’tilgan protokollar qatoriga Ethernet va Fast Ethernet mahalliy hisoblash tarmog’ini ham kiritish mumkin. Xo’sh Ethernet va Fast Ethernet o’zi nima? Uning ishlash texnologiyasi qanaqa printsipga asoslangan? SHularni quyida batafsilroq o’rganib chiqamiz.

Ethernet tarmoq tuzilmasi

Tarmoq arxitekturasi (network architecture) - bu standartlar,tiplar va to’plamlar

kombinatsiyasi bo’lib, tarmoq ishlashini ta’minlaydi. Ethernet tarmoq strukturasini birinchi bo’lib 1972 yilda Robert Metkalf va Devid Boggs (Xerox firmasining Talo Alto tekshirish markazi) signallarni uzatish kabel tizimini ishlab chiqdilar. Ethernetning boshlang’ich turkumining uzatish tezligi 2,94 mbit/s va 100ta komptyuterlarni 1km kabel bilan birlashtiradigan yagona tizimni tashkil qiladi.

Xerox firmasining Ethernet tarmog’i shunchalik omadga ega ediki, Xerox kompaniyasi Intel Corporation va Digital equipment 10 mbit/s uzatish tezligiga ega bulgan Ethernet standarti (DIX) ishlab chiqarildi. Xozir uni kabel bog’lash usuli va komptyuter, axborot tizimlarini birgalikda ishlatish qismi sifatida ko’riladi.

Ethernet qismlari OSI modelining fizik va kanal darajalari bajaradigan funktsiyalarni bajaradi. Bu ishlab chikarishning IEEE 802,3 asosiy tarkibida turadi.

Asosiy tavsiflar.

Ethernet - hozirda eng ko’p tarqalgan tarmoq arxitekturasi. U tor yo’lakli 10 mbit/s tezlikli "shina" tipli uzatishni ishlatadi,trafikni boshqarishda esa kabel sohasida Ethernet (kabel) muxiti massiv xisoblanadi, ya’ni komptyuterdan quvvat oladi. Bunda esa fizik zararlanishda terminator noto’g’ri ulanganda o’z ishini to’xtatadi.

Ethernet tarmog’i quyidagi tavsiflarga ega:

odatdagi topologiya - chiziqli shina

boshqa topologiyalar - yulduz-shina

uzatish tipi - tor yo’lakli

kirish metodi - CSMA/CD

ro’yxatlari - IEEE 802,3

berilganlarni uzatish tezligi - 10 va 100 mbit.

kabel tizimi - yo’g’on va mayin koaksial, ITR.

Kadr formati.

Ethernet qiymatlarni to’plamlarga (kadrlarga) bo’lib chiqadi.

Ularning qiymati boshqa tarmoqda ishlatiladigan to’plamlar formatidan farq qiladi. Kadrlar ma’lumotlar blokidan iborat va ular bir butun holda uzatiladi. Ethernet kadrining uzunligi 64 dan 1518 baytgacha bo’lishi mumkin, lekin Ethernet kadri tuzilmasi kamida 18 baytni ishlatadi, shuning uchun qiymatlar bloki kattaligi Ethernetda - 46dan 1500 baytgacha bo’ladi. Har bir kadr boshqarish ma’lumotiga ega va boshqa kadrlar bilan umumiy tashkilotga ega.

M

Kadr joyi	Izoh
Preambula	kadr boshini belgilaydi

asalan tarmoq bo’yicha uzatilayotgan Ethernet II kadri TCP/IP qaydnomasi uchun foydalaniladi. Kadr jadvalda ko’rsatilgan qismlardan iborat:

Belgilangan joy va manba	Manba va qabul qiluvchining manzilini ko’rsatadi
Tip	Tarmoq darajasi IP yoki IPX) qaydnomasi identifikatsiyasi uchun ishlatiladi
Siklik ortiqcha kod	Xatoni tekshirish uchun ma’lumotlar maydoni.

Ethernet tarmoqlari turli variantdagi kabel va topologiyalarni ishlatadi. Quyida IEEE ro’yxatiga asoslangan variantlar ko’rsatilib o’tilgan.

Tarmoq operatsion tizimlari va Ethernet.

Ethernet ko’pchilik keng tarqalgan operatsion tizimlar bilan ishlaydi, ularga:

• 
  Microsoft Windows 95;
  
• 
  Microsoft Windows NT Workstation;
  
• 
  Microsoft Windows NT Server;
  
• 
  Microsoft LAN Manager;
  
• 
  Microsoft Windows for Workgroups;
  
• 
  Novell Netware;
  
• 
  IBM LAN Server;
  
• 
  Apple share;
  

Keyingi qadam

Ethernet - keng tarqalgan arxitektura ega bo’lsa-da, boshqa keng foydalaniladigan arxitekturalar ham mavjud. Xususan, ko’pchilik tashkilotlar Token Ring tarmog’ini ishlatadilar, faqatgina IBM firmasi chiqargani uchungina emas, balki ko’pgina Ethernetda bo’lmagan xususiyatlarga ega.

1990- yilda Ethernet muhiti uchun tarmoq kartasi ishlab chiqildi. Bu karta shunday kartalar kombinatsiyasiyasidan iborat ediki, 10 BASE 2 dan foydalanishga mo’ljallangan koaksial kabellarni ham 10 BASE -T dan foydalanishga mo’ljallangn o’rama juftliklarni ham bemalol o’ziga qabul qila olar edi (albatta RJ45 modulini qo’llagan xolda).

Topshiriqlar:

Tarmoq vazifalari haqida ma’lumot bering.

OSI modeli qachon ta’sis etilgan.

OSI modeli bosqichlari sanang.

Ethernet va uning standartlari to’g’risida so’zlab bering.

16- mavzu: Token Ring texnologiyasi. Token Ring texnologiyasining asosiy
xususiyatlari va uning tarkibiga kiruvchi maxsus vositalar.

Token Ring tarmoqlarini, Ethernet tarmoqlari singari, ma’lumotlar uzatishning ajratilgan muxiti xarakterlaydi, bunday xolda u barcha tarmoq stantsiyalarini aylanaga birloshtirgan kabel kesmalaridan iborat bo’ladi. Aylana umumiy ajratilgan resurs xisoblanib, unga kirish uchun Ethernet tarmoqlardagi kabi tasodifiy emas, balki determinlashgan, stantsiyalarga aylanani ma’lum bir tartibda ishlatish xuquqini uzatishga asoslangan algoritm talab qilinadi. Bu xuquq marker yoki token (token) maxsus format kadri yordamida uzatiladi.

Token Ring texnologiyasi IBM kompaniyasi tomonidan 1984 yili ishlab chiqilgan, so’ngra standart loyixa sifatida IEEE 802.5 qumitasiga topshirilgan, u esa uning asosida 1985 yili 802.5 standartini qabul qilgan.

Token Ring tarmoqlari ikkita bitli - 4 va 16 Mbit/s tezliklarda ishlaydi. Bir aylanada turli tezliklarda ishlovchi stantsiyalarning aralashtirilishiga yo’l qo’yilmaydi. 16 Mbit/s tezlikda ishlovchi Token Ring tarmoqlari erkin foydalanish algoritmlarida 4 Mbit/s li standartga nisbatan ayrim mukammallashtirishlarga ega.

Token Ring texnologiyalari Ethernetga nisbatan murakkabroq texnologiya xisoblanadi. U inkor qilish turg’unlik xususiyatlarga ega. Token Ring tarmog’ida aylanasimon strukturali teskari aloqani - jo’natilgan kadr doimo jo’natuvchi stantsiyaga qaytib keladi - ishlatuvchi tarmoq ishini nazorat qilish protseduralari aniqlangan. Ayrim xollarda tarmoq ishida aniqlangan xatoliklar avtomatik tarzda bartaraf etiladi, masalan, yo’qotilgan marker qayta tiklanishi mumkin. Boshqa xollarda xatoliklar faqat ro’yxatga olinadi, ularni bartaraf etish esa xizmat etuvchi personallar tomonidan qo’lda amalga oshiriladi.

Tarmoq nazorati uchun stantsiyalarning biri aktiv monitor deb ataluvchi rolni bajaradi. Aktiv monitor aylanani initsiallash - maksimal MAS-manzil qiymatli stantsiyani aniqlash paytida tanlanadi. Agar aktiv monitor ishdan chiqsa, aylanani initsiallash protsedurasi qaytariladi va yangi aktiv monitor tanlanadi. Tarmoq aktiv monitorni inkorini aniqlashi uchun, u ishchi xolatda xar 3 soniyada maxsus o’z ishtirok kadrini generatsiyalaydi. Agar bu kadr tarmoqda 7 soniyadan ortiq vaqt paydo bo’lmasa, u xolda qolgan stantsiyalar yangi aktiv monitorni tanlash protsedurasini boshlaydi.

FDDI texnologiyasi bilan Ethernet va Token Ring texnologiyalari o’rtasidagi farq

FDDI texnologiyasi tarmoqning javobgar qismlari uchun ishlab chiqilgan, ya’ni magistral tarmoqlar uchun xizmat qiladi. Masalan, bino setlari qolaversa yuqori ishlab-chiqaruvchi setlarda. SHuning uchun dasturchilarning bosh vazifasi yuqori tezlikni ta’minlash, yuqori sifatli protokol va uzoq masofali setlar ishlab chiqish edi. Natijada barcha ko’zlangan maqsadlarga erishiladi. CHunki FDDI texnologiyasi ko’zlanganidek sifatli chiqdi. Lekin bu texnologiya juda qimmat edi. SHuning uchun dasturchilar FDDI texnologiyasining arzonlashtirish yo’llarini qidira boshlashdi. FDDI texnologiyasi asosan magistral setlar, bir necha binolar, qolaversa katta shahar setlarini birlashtiradi. FDDI texnologiyasi qariyb 10 yildan buyon ishlab-chiqilayotganiga qaramay uning narxi sezilardi darajada pasaymadi.

Natijada 90- chi yillarda set ustalari tomonidan yangi arzonroq yo’nalish qidirila boshlandi va ushbu davrda yuqori sifatli texnologiya, shu davrgacha rivojlanib kelgan, 80-chi yillarda ishlab chiqarilgan Ethernet va Token Ring texnologiyalari bo’ldi. Quydagi jadvalda FDDI texnologiyasi bilan Ethernet va Token Ring texnologiyalari o’rtasidagi farqlar ko’rsatilgan.

Ta’rif	FDDI	Ethernet	Token Ring
Tezlik	100Mbit/s	10 Mbit/s	16 Mbit/s
Topologiyasi	2 uzukli daraxt	SHina/ yulduz	Yulduz/uzukli
Ulanish usuli	Marker qayta ishlash davrigacha	CSDMA/CD	Ishonchli zaxira sistemasi
Malumot uzatish	Ortiqcha ekran	Yo’g’on koaksal,	CHiziqli va chiziqli
turi	bo’lmagan 5	ingichka koaksal ,	bo’lmagan para,
	para	3 sinf parasi	optik tola
Setning maksimal uzunligi (mostsiz)	200 km	25 km	4 km
Uzilishlar o’rtasidagi maksiial masofa	2 km	2.5 km	100 m
Maksimal ulanishlar soni	500	1024	260 ta ekranli para uchun, 72 ta ekranli bo’lmagan para uchun

Bo’lingan muxitga kirishning marker usuli.

Kirishni marker usulidagi tarmoqlarda (ularga Token Ring, tarmog’idan tashqari FDDI tarmog’i xam) davriylik asosida mantiqiy xalqa bo’ylab bekatdan bekatga o’tish imkoniyati beriladi. Token Ring tarmog’ida xalqani kabel bo’lakdari xosil qiladi qo’shni bekatlarni bog’lovchi. SHunday qilib, xar bir bekat undan oldingi va keyingi bekatlar bilan bog’langan va bevosita faqat ular bilan ma’lumot almashinishi mumkin. Bekatni jismoniy muxitga kirishini ta’minlash uchun maxsus qolip xalqa bo’ylab aylanadai. Bu marker Token Ring tarmog’ida xalqa doim bevosita ma’lumotni faqat oldinda turgan bekatdan oladi. Bunday bekat oqimda yuqoriroq joylashgan yaqin faol qo’shni deb nomlanadi - NAUN Ma’lumotni oldinda turgan bekat undan pastda turgan bekatga beradi.

Markerni olgach, uni taxlil qiladi va kuzatishga kerakli ma’lumot aniqlanmagach keyingi bekatga xarakatini ta’minlaydi. Agar bekat olgan markerida uzatishga ma’lumot bo’lsa, unda xalqadan ma’lumotni bo’lsa, unda xalqadan ma’lumotni olib, jismoniy muxitga kirish imkonini beradi. So’ng bekat xalqaga belgilangan komptyuterda bitlar ketma-ketligida kadr ma’lumotlarini beradi. Uzatilgan ma’lumot xalqa bo’ylab doim bitta yo’nalishda bekatdan-bekatga o’tadi. Kadr adres manbasi va adres belgisi bilan

ta’minlangan. Agar kadr belgilangan bekatga kelsa, o’zini adresi ekanligini aniqlab, kadrni ichki buferiga kopiya keladi va kadrga qabul qilganligi xaqida belgi qoldiradi. Bunday kirish algoritmlari Token Ring tarmog’ida 4 Mbit/s tezligida ishlaydi. Rasmda vaqt diagrammali muxitga kirish algoritmi tasvirlangan.

6

5

4

3

2

1

t1	t2 t3 t4 t5	00 r-	t9
marker	A paketning nusxasi	A paktdan xalkaga	2-stantsiya markerni
stantsiya	3 stantsiyaga kabul kilish paketini baxolash	chikish.	kabul kiyapti

Bunda Apaketini xalqada uzatilishi ko’rsatilgan; qaysiki Fbekatdan tashkil topgan va bekat 1 dan bekat 3 ga uzatilgan. Paket A manzilga yetgach unda 2 ta alomat aniqlanadi- adresini aniqlash alomati va paketini buferga kopiya qilish alomati. Paketni bekat 1 ga qaytarilganidan keyin jo’natuvchi adres manbaiga qarab paketini aniqladi va xalqadan paketnio’chiradi. Bo’luvchi muxitga ega bo’lish vaqti TOe Rgtarmog’ida markemi ushlab turish vaqti bilan chegaralanadi. Vaqt tugagach bekat shaxsiy ma’lumotlami uzatishni to’xtatish kerak va markerni xalqa bo’ylab uzatish kerak. Odatda markerni ushlab turish vaqti 10 Mbit/s ga teng.