Mavzu: shaxsiy kompbyuterlarning asosiy bloklari va ulaning vazifalari. Reja

4.2 i-pat'M

www.balit.uz O’zbekiston ommaviy ma’lumotlar to’plami bo’lib, ish topish bo’yicha maslahatlar mavjud. www.uzjobs.com O’zbekiston ish birjasi.

Nazorat savollari:

Virtual kutubxona nima?

Elektron kutubxona?

WWW virtual kutubxonasi?

Rossiya milliy eletron kutubxonasi?

Internetda ish bajarish?

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

1. 
   M.M. Musaev, A.A.Qaxxorov, M.M. Karimov. Komp’yuter tarmoqlarini yig‘ish (Arxitekturasi, qurilmalari, uskunalari). Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma. Toshkent, «Ilm-ziyo» 2006. — 160 b.
   

75

13- mavzu: World wide web da ishlash. Internet resurslarini manzilgoxdan uslubiyoti. Gipermatn va gipermedia. Www asosiy kontseptsiyalari.

Reja:

WWW

Kidiruv tizimlari

Gipermatn va gipermedia

Internet resurslarini manzilgoxdan uslubiyoti.

WWW Internetning eng ommalashgan axborot xizmatlaridan biri sanaladi. Hozirgi vaqtda internet xizmatining 90 % ga yaqinini WWW xizmati tashkil etadi. Internetga asos solingandan boshlab (1969 yil) WWW xizmati tashkil etilgunga qadar internet sekin rivojlandi va 25 yil davomida bor yo’g’i 2 millionga yaqin foydalanuvchiga ega edi holos. WWW xizmati tashkil etilgandan so’ng esa (1996 yil), har yarim yilda internet foydalanuvchilarining soni 1,5 barobarga ortib bordi. Bugungi kunda internet tarmog’ining foydalanuvchilar soni 300 millionga yetdi.

WWW xizmatining asosiy tushunchalari:

HTML formati.

"Gipermatn" bog’lanishi.

HTTR "gipermatn" uzatish protokoli.

Web hujjatlar.

Web uzel va saytlar.

Web sahifalarning aktiv komponentlari.

HTML formati tushunchasi.

SHaxsiy kompbyuterda formatlashtirilgan elektron hujjat WYSIWYG (What You See Is What You Get) "Nimani ko’rayotgan bo’lsang, o’shani olasan" printsipida ishlaydigan matn tahrirlagichlar yordamida yaratiladi. Masalan, MS Word, Lexicon, AmiRro kabilar yordamida.

Bunday dasturlar yordamida biz elektron hujjatni hoxlagan shriftda, o’lchamda, chap yoki o’ng tomondan tekislangan holda, (ya’ni o’zimizga ma’qul bo’lgan "format"da) yaratishimiz mumkin. Ammo biz ushbu elektron hujjatni internet yordamida e’lon qila olmaymiz. Sababi, uni o’qimoqchi bo’lgan boshqa bir internet mijozining shaxsiy kompbyuterida biz foydalangan matn tahrirlagich dasturi yoki shriftlar o’rnatilmagan bo’lishi mumkin. Buni oldindan aytib bo’lmaydi. Undan tashqari ushbu matnni ochishga mo’ljallangan "darcha"ning o’lchamlari, haqida hech qanday ma’lumotlarga ega emasmiz. SHuning uchun ham, shaxsiy kompbyuterda foydalaniladigan matn taxrirlagichlar va ularning "format" lash usullaridan internetda foydalanib bo’lmaydi.

Bunday noqulayliklarning oldini olish maqsadida yangi HTML (Hyrer text Markur Language) "gipermatnlarni belgilash tili" protokoli, standarti yaratildi. Bu standart bir qancha maxsus operatorlar majmuasidan iborat bo’lgan HTML dasturlashtirish tili bo’lib, uning yordamida elektron hujjatlarni internetda bevosita e’lon qilish mumkin.

NTTR "gpennatn" uzatish protokoli.

NTTR (Hyrer text Transfer Rrotocol) «gipermatnlarni uzatish protokoli» tarmoq protokollari ichida eng sodda va qulay protokollardan hisoblanadi. Uning asosiy vazifasi «giperbog’lanish»dan hosil bo’lgan URL adresli elektron hujjatlarni o’qishga oid so’rov (zapros) ni serverga jo’natish (huddi shu vaqtda so’ralayotgan hujjat joylashgan server bilan aloqa o’rnatiladi) va so’ralayotgan hujjat olib bo’lingandan so’ng server bilan aloqani uzishdan iborat.

Gipermatnli bog’lanish tushunchasi.

Internetda elektron hujjatlar gipermatn yordamida bayon etiladi. Gipermatn bu matnni giperbog’lanishlar yordamida ifodalashdir.

Giperbog’lanishlar ichki va tashqi bo’lishi mumkin. Agar giperbog’lanish boshqa bir serverda mavjud bo’lgan alohida o’zining URL adresiga ega bo’lgan elektron hujjatga nisbatan ishlaydigan bo’lsa, u holda bunday giperbog’lanish tashqi deb ataladi. Ba’zi hollarda Web hujjat avtorlari qulaylik nuqtai nazaridan bir serverning o’zida joylashgan elektron hujjatning o’zini ham bir necha bo’laklarga bo’lib, giperbog’lanishlar yordamida ifodalaydilar, bunday giperbog’lanishlar ichki deb ataladi.

Web hujjatlar.

HTML formatida tayyorlangan elektron hujjat HTML hujjat, Web hujjat yoki Web sahifa deb atalishi mumkin.

Agar elektron hujjatni tayyorlash haqida ran borsa, u holda hujjat HTML hujjat deb ataladi, va ushbu elektron hujjatni internetda e’lon qilish yoki tarqatish haqida borsa, holda bu hujjat Web hujjat deb ataladi. Bordiyu, ushbu hujjatdan foydalanish haqida borsa, u holda bunday elektron hujjat Web sahifa deb ataladi.

Web uzel yoki saytlar.

Bitta mauallif yoki WWWra tegishli bo’lgan bir gurux, o’zaro "giperbog’lanishlar" bilan aloqador bo’lgan Web caxifalar majmuasi Web uzel (tugun) yoki sayt deb ataladi.

Web server.

Web server tushunchasini 2 xil ma’noda ishlatish mumkin.

Agar WWW xizmatini ko’rsatish haqida borsa, u holda Web server tarmoq mijozlariga Web sahifa va saytlardan foydalanish imkoniyatini yaratib beruvchi dastur mahnosini anglatadi.

Agar so’z internetning texnik ta’minoti haqida borsa, u holda Web server Web resurslari saqlanayotgan va uning dastur ta’minoti ishlab turgan kompbyuter ma’nosini anglatadi.

Internet tarmog’ining ixtiyoriy bir kompbyuterida bir nechta server dasturlar ishlab turishi mumkin. Masalan, Web server dastursi, FTR servis elektron pochta serveri dastur ta’minotlari va x.k.

Bitta Web serverda (kompbyuterda) bir qancha tashkilot yoki korxonalarning Web saytlari (uzellari) Web sahifalari joylashishi mumkin.

Web sahifaning aktiv komponentlari.

Ma’lumki, Web sahifa tarkibiga NTTR protokoli orqali amalga oshirib bo’lmaydigan alohida ob’ektlarni joylashtirish mumkin. Agar xuddi shu Web sahifa tarkibiga biriktirilgan ob’ektlar NTTR protokoli kodlaridan farqli «dastur» bo’lsa, u holda bunday ob’ekt Web sahifalarning aktiv komponentlari (ob’ektlari) deb ataladi.

Ushbu aktiv ob’ektlar yordamida Web sahifalarni joylashtirish mumkin. Masalan animatsiya, mulbtiplikatsiya va video fragmentlarni joylashtirish yoki mijoz bilan interaktiv muloqotni tashkil etish, fizika, ximiya yoki texnikaga oid har xil tajribalarni namoyish etish va h.k.

Webserver bilan ishlash mobaynida Telnetra chetdan ulanishni bajarish, tarmoq mijozlariga elektron pochta yuborish, FTR anonim yordamida fayllarni olish va Internetning boshqa bir qator ilovalarida (amaliy dasturlar) ish bajarish mumkin. Bu WWW Internetning integral xizmati deb hisoblashga imkon beradi.

Fayllarni FTR protokoli yordamida uzatish.

Elektron pochta, birinchi navbatda, turli kompbyuter tizimlari o’rtasida matnli ma’lumotni almashishga xizmat qiladi. Internet tarmog’i dan foydalanuvchilar uchun alohida fayllar va yaxlit dasturlarni almasha olish imkoniyati muhim ahamiyat kasb etadi.

Internetda uchraydigan turli operatsion tizimlar o’rtasida ma’lumotlarni uzatishni ta’minlash uchun foydalanilayotgan qurilmadan mustaqil ishlaydigan FTR (File Transfer Rrotocol) fayllarni uzatish protokoli qo’llaniladi. Protokol ikki kompbyuter o’rtasida fayllarni ko’chirishni ta’minlaydi hamda Internet tarmog’i mijoziga bir necha fayllarni olish imkoniyatini yaratadi. Foydalanuvchi tarmoqqa ulangan kompbyuterlarda mavjud turli fayllar va dasturlardan foydalanish imkoniyatiga ega bo’ladi. Ushbu protokolni amalga oshiruvchi dastur Internetdagi ko’plab FTRserverlardan biri bilan aloqa o’rnatishga yo’l ochadi. FTR server fayllari bilan foydalanish mumkin bo’lgan kompbyuterdir. FTRmijoz dasturli ma’lumotlarni uzatish protokolini bajaribgina qolmay, FTRserver katalogini ko’rib chiqish , fayllarni izlash va ma’lumotlarni joylashtirishni boshqarish uchun qo’llaniladigan bir qator komandalarga egadir.

Unix yoki MS OOZda ishlashda foydalanuvchi FTRserver bilan aloqa o’rnatish uchun foydalanuvchi FTR komandasini kiritishi lozim, so’ng uning manzili yoki domen nomi kiritiladi. Agar aloqa o’rnatilgan bo’lsa, foydalanuvchining nomini kiritish taklif qilinadi. Serverda qayd qilinmagan foydalanuvchi "anonymus" nomini tanlab muayyan fayllar va dasturlardan foydalanishga ruxsat oladi. Agar parolb so’ralsa, elektron pochtadagi shaxsiy manzilni kiritish mumkin. Mazkur amallarni bajargandan so’ng FTRserver bilan ishlashgayo’l ochiladi.

Diqqat! Faylami uzatishning asosiy rejimi ASCII kodi orqali uzatishdir. Ikkilik kodlarni uzatish uchun binary komandasini kiritish lozim. Faol rejimni aniqlash status komandasini kiritib amalga oshiriladi.

Aksariyat FTRserverlar operatsion tizim boshqaruvi ostida ishlashi tufayli ushbu tizimda ishlash texnologiyasi kompbyuter komanda satrida komandalarni kiritishni talab etadi va foydalanuvchining mazkur rejimdagi ishini birmuncha mushkullashtiradi.

Windows 95 operatsion tizimi WS_FTR dastursi bilan ishlashga imkon yaratadi, bu FTR serverlari bilan ishlashda ancha qulaylik tug’diradi.

Yana bir usul WWWHHHr Microsoft Internet Exrlorer, Netscare Navigator kabi ilova navigatorlarini qo’llashga asoslanadi.

Boshqa kompLyuterlar bilan o’zaro aloqa (Telnet.)

Telnet boshqa kompbyuter bilan aloqaga kirishishni ta’minlaydi, Telnet orqali aloqani o’rnatib foydalanuvchi boshqa kompbyuterda go’yoki "o’ziniki" bilan ishlayotgandek ishlashi mumkin, ya’ni nazariy jihatdan barcha resurslarga ega bo’ladi. Bu faqatgina ma’lumolardan foydalanshi ochiq bo’lgan holdagina mumkin. Amalda Telnet kirishni ochib beradi, ammo o’zaro aloqani tashkil etish chet kompbyuter orqali belgilanadi. Internet xizmatlarining ikki turi turli serverlarga Telnet orqali bogTanishni talab etadi, bular: kutubxona kataloglari va elektron e’lonlar doskasi (BBS).

Telnet dastursi foydalanishga juda qulay. Uning yordamida tarmoqqa ulangan biron - bir kompbyuter bilan aloqa o’rnatish uchun uning Internetdagi to’liq manzilini bilish kifoya. Kerakli kompbyuter bilan ulanishda komandada uning manzili ko’rsatiladi. Ulanish jarayonida xostkompbyuter foydalanuvchining nomini so’raydi. CHet tizim bilan ishlash uchun foydalanuvchi unga kirish xuquqiga ega bo’lishi shart. Xostkompbyuterga ulanish mufaqqiyatli tugallangandan so’ng foydalanuvchi qoTlanilayotgan terminal turini ko’rsatishi kerak. Foydalanuvchiga qulaylik yaratish maqsadida xostkompbyuter, odatda, qoTlanma maTumotni chaqirib olish usulini ko’rsatib beradi.

CHet tizim bilan ishlash serverdagi va mijozning dasturlari faqat ulanish protokolini ta’minlaydigan "shaffof' rejimda hamda mijoz server komandalari to’pla

Lycos

N