Мавзу: Ўрта Осиё чўллари фаунасига умумий тавсиф термиз давлат университети табиий фанлар факултети

2.Тошлоқ чўллар.Ўрта Осиёнинг шимолий қисмидаги текислик зоналарда тошлоқ чўллар асосий ландшафт саналади ва катта майдонни эгаллайди. Улар орасида энг йириклари Бетпакдала ва Устюрт платоларидир. Бу иккала чўл бир-бирларига ҳар жиҳатдан жуда ўхшаш. Уларнинг юза қисми гипс кристаллари билан қопланганлиги сабабли гипсли чўллар ҳам деб юритилади. Ўрта Осиёнинг жанубий қисмида ҳам тошлоқ чўллар мавжуд, аммо улар алоҳида участкалар шаклида тоғлар атрофида шаклланган. Шағалли чўллар ва қирлар ҳам тошлоқ чўлга тегишли ҳудудлар саналади.
Тошлоқ чўллар ҳаёт шароитлари билан қумоқ ва шўрхок чўллардан сезиларли даражада ажралиб туради, гилли чўлларга эса анча ўхшаб кетади. Мазкур типдаги чўллар ўсимликлар ҳаёти учун анча ноқулайликларга эга.
Устюрт
Умуртқали ҳайвонларнинг тур таркиби тошлоқ чўлдаги ҳаётий шароитларга мос келади (ўсимликлар қопламининг таркибида дарахтлар учрамайди, ўсимликларнинг тарқоқ жойлашуви, тупроқнинг зичлиги, ўзига хос озиқа таркиби ва бошқалар). Бу чўл типи учун типик бўлган тур - сайғоқдир. У Бетпакдала ва Устюртда учрайди. Яқин-яқингача бу жойларда қулон ҳам учраган, айни вақтда у Бадхизда сақланиб қолган. Мазкур чўлларда учровчи жайроннинг сони ҳам жуда қисқарган. Илгарилари уларнинг йирик подалари Ўзбекистон, Туркманистон ва Қозоғистон текисликларида яшаган. Тошлоқ чўлларда қўшоёкларнинг ўнга яқин турлари учрайди. Ушбу турлар бу жойлар учун характерли саналади. Улар зич субстратли участкаларни маъқул кўришади. Қизилдумли ва катта қумсичконлар ҳам тошлоқ чўлларда тез-тез учраб туради. Ҳаёти бута ўсимликлари билан боғлиқ бўлган қушлар бу типдаги чўлларда учрамайди.
Тошлоқ чўллар учун хос бўлган қушлар гуруҳини оқбовур, қорабовур, кичик тўрғай, кулранг тўрғай, йўрға тувалоқ ва бошқалар ташкил этади. Мазкур турлар фақат ерга уя қуришади, уялар ўсимлик шохлари остида жойлашади. Бу қушларнинг айримларида (булдуруқлар, тувалоқлар) оёқлар ўзига хос тузилишга эга бўлиб, орқа бармоқлари учрамайди ҳамда қаттиқ ерда ҳаракатланишга мослашган бўлишади.
Судралиб юрувчилардан тўр-тўр ва тақир юмалоқбоши, турли ранг калтакесак, дашт агамаси ва қалқонтумшуқ илон тошлоқ чўллар учун хос турлардир. Табиий бошпаналарнинг жуда камлиги сабабли деярли барча майда сут эмизувчилар ва судралиб юрувчилар уя қазишгамослашишган.
Тошлоқ чўлларнинг ўсимликлар қоплами камбағал бўлишига қарамай бу жойда кўплаб ҳайвонларнинг озиқланиши кузатилади. Нисбатан кўп сонда учровчи ҳайвонлар қулай озиқа манбаларини излаб кўчиб юришади. Ҳайвонларнинг кўчиши баъзи йилларда қалин қор қатламининг ҳосил бўлиши билан ҳам боғлиқ.. Бундай камдан-кам бўладиган ҳолат ҳатто йирик туёқлиларнинг ҳам озиқланишини, ҳаракатланишини қийинлаштиради ва ниҳоят улар қулай жойларга миграция қилишади.