Мавзу режаси

3. 20 – 30-ЙИЛЛАРДА МУСТАБИД СОВЕТ ТУЗУМИНИНГ 
ЎЗБЕКИСТОНДАГИ ҚАТАҒОНЛИК СИЁСАТИ ВА
УНИНГ АСОРАТЛИ ОҚИБАТЛАРИ 
Советлар даврида ҳукмрон партия ва ҳукумат томонидан республикалардаги барча ишлар 
мустамлакачиликка хос тарзда амалга оширилган бўлса-да, ўтказилган тадбирларнинг 
айримлари уларнинг ўзлари кутмаган ҳолда республикалар, шу жумладан Ўзбекистон учун 
ҳам қисман ўз ижобий таъсирини кўрсатди. Аммо уларнинг қатағонлик сиѐсати, бу сиѐ-сат 
туфайли республикада амалга оширган хунрезликларини ҳеч қачон оқлаб бўлмайди. 
Совет тузумининг бундай фожиали сиѐсати қай тарзда бошланди ва ундан кутилган 
мақсад нима эди? 
Ўтган асрнинг 20 йиллари охирида собиқ иттифоқ, жумладан, респуб- ликада янги 
жамиятга хос хусусиятлар ошкора намоѐн бўлиб, кўпроқ оммани ғоявий жиҳатдан 
бўйсундиришга хизмат қиладиган йўллардан фойдаланиш бошланди. Иқтисодиѐт, сиѐсат, 
маданият партия ва давлат номенклатураси исканжасига тушиб қолди. Ҳукмрон партиянинг 
тор -дои-рада қабул қилган қарорлари бутун мамлакат учун мажбурий эди. Қисман эълон 
қилинган демократик жараѐнлар, ижодий баҳс-мунозаралар, келишув йўлларини қидиришлар 
амалда тўхтатилган эди. Ҳукмрон партия ташкилотларисиз биронта қарор ҳам қабул қилиш 
мумкин бўлмай қолди. Айнан мана шундай ҳолатлар собиқ иттифоқ бошқарувида маъмурий 
буйруқбозлик тизимининг пайдо бўлганлигини англатар эди. 
мйнҚн шу йиллҚрлҚн тошлҚт мҚмлҚкҚтнинл иитимоий-сиосий иҚо
ти
иукмрон пҚртии тҚзйити 
остилҚ ҚмҚллҚ оширилҚ тошлҚнли. ъммҚлҚ пҚртии тҚлсирини кучҚйтириш мҚтсҚлилҚ 
корхонҚлҚрлҚ пҚртии тҚшкилотлҚри аҚ цех тауинлҚри, тирлҚшмҚлҚрлҚ пҚртии луруилҚри, 
колхозлҚрлҚ тошлҚнуич пҚртии тҚшкилотлҚри тузилли. фнсонлҚрнинл тутун иҚоти, улҚрнинл ай-
фикрлҚри ҚстҚ-секин иҚммҚ нҚрсҚни унутишлҚ мҚитур тилҚлилҚн инли иҚмиит туриш уоисини 
ҚмҚллҚ оширишлҚ тҚрҚтилли. 
Бу йилларда мустабид тузумга қарши фикр билдирган шахслар таъқиб қилинаѐт-ган эди. 
Ўлкадаги ҳукмрон большевиклар ―18 лар гуруҳи‖, ―иноғомовчилик‖, ―қосимовчилик‖ каби 
сиѐсий ишларни тўқиб чиқардилар. 1925 йил 19 но-ябрда Самарқандда бўлиб ўтган 
Ўзбекистон КП(б) МҚнинг пленуми тўрт кун давомида республикада юқори масъулиятли 
лавозимларни эгаллаб турган 18 шахснинг ўз лавозимларидан кетиши ҳақидаги аризаларини 
муҳокама қилади. Улар хусусий мулкни йўқотиш ўрнига ўтказилган ер-сув ислоҳоти 
усулларига, раҳбарларни танлашнинг синфий нуқтайи назаридан амалга оширилаѐтганлигига 

---

272 
қарши норозилик билдириб ариза берган эди. Улар орасида И.Хидиралиев, М.Саиджонов, 
Р.Рафиқов каби раҳбарлар бор эди. 
―18 лар баѐноти‖ Ўз КП(б) МҚ II қурултойида ҳам яна муҳокама этилиб, бу баѐнот 
ЎзКП(б) МҚга қарши йўналтирилган фракция ва гуруҳбоз-лик, партия сафларини бузишга 
қаратилган ариза деб баҳоланди. Шундан сўнг ―18 лар баѐноти‖ ҳамма жойларда кенг 
муҳокамага 
қўйилиб, 
бу 
баѐнот 
янги 
ҳаѐтга 
қарши 
бўлган 
ва 
майда
буржуазияга ѐн берувчи баѐнот, деб сохталаштирилди. 
―18 лҚр луруии‖ нинл 8 Қлзоси ьцы(т) ша нртҚ ъсио твроси (
эрелҚз
­
твро
) йиуилишилҚ 
тҚзйит 
ос
тилҚ аз ―хҚто‖лҚрини тҚн олит, имзолҚрилҚн аоз кечлҚн нли. 
Партиянинг II қурултойидан кейин бўлиб ўтган пленум партия олдида ўз ―айби‖га иқрор 
бўлмаганларни эгаллаб турган лавозимларидан четлаштиришга қарор қилди. Хусусан, 
Р.Рафиқов ички ишлар халқ комиссарлигидан, М.Саиджанов Зарафшон вилоят ижроия 
қўмитаси 
котиб- 
лигидан, И.Хидиралиев Ўзбекистон ер ишлари халқ комиссари вазифасидан озод этилдилар. 
Ер-сув ислоҳотини ўтказиш даврида ―18 лар гуруҳи‖ ушбу жараѐн ва МҚга қарши 
фаолият юритишда айбланишган бўлса, орадан икки йил ўтгач эса, Ўрта Осиѐ бюросининг 
пленумида (1927 йил октябрь) уларга ер-сув ислоҳоти ҳамда аѐлларнинг озодликка чиқишига 
қарши бўлган, савдогар ва ҳунармандлардан олинадиган солиқларни камайтириш, давлат 
аппаратини миллий-лаштириш тарафдори бўлган, деган сохта айбномалар билан бирга бой 
ва қулоқ-ларнинг манфаатини ҳимоя қилган, деган сохта айб ҳам қўйилди. 
1929 йилда ҳукмрон партия ўз сафларида ―тозалаш‖ жараѐнини ўтказди, бу жараѐн 
туфайли минглаб содиқ коммунистлар айбсиз жазога тортилди. 1926 – 1931 йилларда миллий 
раҳбар ва зиѐлиларни қатағон қилиш учун ―Иноғомовчилик‖ деган уйдирмани ҳам ўйлаб 
топишди. Бу уйдирма ўша даврда ЎзССР Маориф Халқ Комиссари лавозимида ишлаѐтган 
Раҳим Иноғомов (1902 – 1938) номи билан боғланди. Р.Иноғомов ва унинг тарафдорлари 
халқ таълими ва маданиятини пролетарлаштиришга қарши чиқиб, ВКП(б) МҚ Ўрта Осиѐ 
бюроси фаолиятини тугатиш талабини кўтариб чиқдилар. 
Махсус уюштирилган вилоят пленумларида ―Иноғомовчилик‖ қораланиб, у билан аѐвсиз 
кураш олиб боришга даъват этилади. Ҳатто ―Иноғомовчилик‖ни партия сафларидаги 
―буржуазия агентураси‖ деб баҳолашади. 
Раҳим Иноғомовга шу каби асоссиз ―айбномалар‖ қўйилгандан сўнг, уни Қашқадарѐ 
вилоятининг энг чекка қишлоқларининг бирига ишга юборишади. Қувғин ва таъқиблар 
таъсирида у матбуот орқали тавба-тазарру мазмунидаги ―очиқ хат‖и билан чиқади. 
―Иноғомовчилик‖ ҳақида 1918 йилда ―Туркистон мухторияти‖га раҳбарлик қилган ва 
кейин хорижга кетишга мажбур бўлган Мустафо Чўқаев ―Р.Иноғомов бошлиқ гуруҳ 
ўзбекларга ўз-ўзини бошқариш ҳуқуқини бериш, Туркистон устидан Ўрта Осиѐ бюроси 
назоратини бекор қилинишини талаб қилган‖, деб ҳаққоний баҳо берган эди. Охир-оқибатда 
Р.Иноғомов қатағон этилди. 
Шунингдек, советлар 1929-1930 йилларда миллий анъанавий суд ва ҳуқуқ соҳасидаги 
қадриятларни сақлаб қолишга ҳаракат қилган ҳуқуқшунос мутахассис ватанпарварларни ўз 
сиѐсатларига бўйсундириш йўлида ―Қосимовчилик‖ деган уйдирмани ҳам ўйлаб топишди. 

---

273 
1929-йилда ЎзССР Олий судининг раиси Саъдулла Қосимовнинг (қосимовчилик) ишини 
кўриб чиқиш бошланди. 
э.аосимоа, н.єҚрипоа, сулсилҚр ш.ширзокироа, ф.ёаиҚеа, сул илорҚси холими 
эпирилоноа устилҚн 1930 йилнинл мҚртилҚн тошлҚнлҚн сул иҚрҚони нҚтииҚлҚри оллинлҚн 
тҚйорлҚнлҚн олуонлҚ ҚйлҚнтириллҚн нли. рҚалҚт аҚ иҚмоҚт 
Қйт
­
лоачилҚри
э.аосимоа аҚ 
мҚслҚклошлҚрининл иҚтитий ииноий ишлҚрини истот тилҚ олмҚлилҚр. нирот, улҚрнинл 
шунҚааҚртори мтлурҚшилхоноа томонилҚн тҚшкил нтиллҚн ―юурк олҚми мҚркҚзиити‖ 
пҚртииси тилҚн ҚлотҚлҚри, э.аосимоанинл эултон эелизтоеа аҚ ҚлаокҚт ятҚйлуллҚ ёаиҚеа 
(
мсҚлуллҚ
ёаиҚеа
), 
ипониилҚли 
юур
­
­
кис
­
тон
миллий тамитҚсининл мухтор аҚкили (ҚслилҚ тунлҚй тамитҚ талмҚлҚн) иҚсҚнхон 
аори-цҚримоа тилҚн ластонҚ муносҚтҚтлҚ таллҚнлили аҚ тоштҚлҚр тир нечҚ мҚротҚтҚ нслҚ 
олинли. 
С.Қосимов ва унинг тарафдорлари ―босмачи‖ларни қўллаб-қувватлаш, ислом динини 
ҳимоя қилиш билан биргаликда яна ―аксилинқилобчи миллатчи ташкилотлар‖ билан алоқа 
боғлаганликда ҳам айбландилар. Ҳақиқатда, С.Қосимов ва Б.Шариповлар ўз хизмат 
вазифаларини бажариш жараѐнида туб миллат манфаатларини имконият доирасида ҳимоя 
қилган эдилар. Шу боис ҳам С.Қосимов тергов ва суд жараѐнида СССР Олий суди томонидан 
Ўзбекистоннинг суверенлик ҳуқуқи ва миллий манфаатлари поймол қилинаѐтганлигини очиб 
ташлашдан чўчимади. 
Давлат айбловчиси Катанян ўзининг нутқида: ―Спиридонов рус чоризми тарафдори бўлса, 
Қосимов турк чоризми учун курашган, Алимов босмачи-ларнинг дўсти, хусусий мулкчилик 
ҳимоячисидир. Шунинг учун улар энг олий жазо – отувга лойиқдирлар‖, деган эди. 
1930 йилнинг 22 июнида ҳукм эълон қилинади. Уларнинг ҳаммаси ѐт синф 
манфаатларини ҳимоя қилганликларида, Шарипов эса босмачиларга фаол ѐрдам берганликда 
айбланади. Қосимов ва унинг 3 тарафдори отиб ташланади. 20 йиллар иккинчи ярми, 30 
йиллар бошларида бўлаѐтган бу жараѐнларнинг асл моҳияти кўзга кўринган маҳаллий 
ар-бобларни тугатишга қаратилган эди. 
1932 йили Ўзбекистон ССР Олий суди прокурори Шамсутдин Бадриддинов номи билан 
боғлиқ ―Бадриддиновчилик‖ иши ҳам қўзғатилди. Ш.Бадриддиновни ―Миллий иттиҳод‖ 
ташкилоти (Мунавварқори Абдурашидхонов тузган, 1929 йилда ташкилот аъзолари қатағон 
қилинган) ва босмачилар билан алоқа боғлаганликда айбладилар. У ва унинг 5 тарафдори 
устидан суд жараѐни 1932 йил 5 май – 15 июнда Тошкентда бўлиб ўтади. Ана шу судда фош 
этувчи нутқ билан сўзга чиққан Олимов исмли гувоҳ ватанпарвар ижодкор Чўлпон номини 
ҳам ғайрли ниятда тилга олади ва бу унинг 1937 йилда қамоққа олинишга сабаб бўлади. 
Чўлпон ўз олдига ―совет ҳокимиятини қурол билан ағдариб ташлаш ва Ўзбекистон 
музофотида буржуа давлатини барпо этиш мақсадини қўйган, аксилинқилобий миллатчилик 
руҳидаги шеърларни ѐзган, хорижий разведка органларининг айғоқчилари Шоҳид эсон 
Мусаев, Фитрат ва Ғози Олим Юнусов билан доимий алоқада бўлган‖, деган сохта 
айбномалар асосида советларнинг жазо органлари томонидан 1938 йил 4 октябрда қатл 
этилади. 

---

274 
нторилҚ тҚлкиллҚнлҚнилек, 20-йиллҚр охирилҚ тишлот хаиҚлилини зуллик тилҚн 
коллектиалҚштиришлҚ киришилли. эҚноҚт аҚ сҚалолҚ лҚалҚт сектори тоторҚ иккҚ иоким 
талит торли. нзтекистонлҚ иҚм сҚноҚтлҚ умумийлҚштириш иҚрҚони тошлҚнли. шҚйлҚ 
сҚноҚтлҚли хусусий секторнинл улуши тахтоасиз тистҚрҚаерли аҚ 20-йиллҚрнинл охирилҚ келит 
леирли тҚриҚм топли. 
Бошқарувнинг маъмурий буйруқбозлик тизимини таъминлашда иқтисо-диѐтни 
ривожлантиришнинг режалар асосидаги усуллари муҳим ролни ўйнай бошлади. Улар 
иқтисодиѐтга раҳбарлик қилишни давлат томонидан ишлаб чиқиладиган халқ хўжалиги 
режалари асосида мумкин қадар кўпроқ марказлаштиришни мустаҳкам-лаб берди. Бу 
ҳолатлар, айниқса, мамлакатда беш йилликлар режаларига ўтилиши совет ҳокимиятининг 
дастлабки йилларида жорий этилган НЭП сиѐсати-нинг 20-йиллар охирига келиб барҳам 
топишига олиб келди. 
30-йилларда мамлакатда амалга оширилаѐтган барча ишлар, ютуқлар, муваффақиятлар 
бир киши (Сталин)нинг номи билан боғланиб қолди. Бу номни янада улуғлашда ―сохта 
шиорлар‖, ―сохта ташаббускорликлар‖, ―сохта қаҳрамонликлар‖ ҳам муҳим роль ўйнади. 
Буюк орзу-ниятлар билан ―янги жамият‖ қурмоқчи бўлган оддий халқ эса мамлакатда 
бўлаѐтган сиѐсий жараѐнлар моҳиятини англаб ета олмас эди. Чунки юқорида айтилган бир 
киши ясаган сиѐсий аппарат, унинг ғоявий йўналиши, барча қилинаѐтган ишлар оддий халқ 
учун, меҳнаткашлар манфаати учун қилинаѐтгандек тасаввур ҳосил қилар эди. Ҳатто, 
одамлар у кишисиз ўз ҳаѐтларини тасаввур қилолмаслик даражасига ҳам тушиб қолган эди. 
Ана шу тариқа бошқаришнинг маъмурий-буйруқбозлик услуби, якка ҳукмронлик 
жамиятда ўзбошимчалик ва ғайриқонунийликка асосланган ―Шахсга сиғиниш‖ни пайдо 
қилди. 20 – 30-йилларда республика ҳаѐти марказнинг қаттиқ назорати остида ўтар эди. 
Партиянинг йўл-йўриқларидан бир оз бўлса-да четга чиқиш сиѐсий, аксилинқилобий ҳаракат 
деб баҳоланарди. Мамлакатда бошланган қатағончилик сиѐсатининг бош мақсади – зўраки 
ўрнатилган тузумга қарши бўлганлардан ўч олиш, Сталин сиѐсатидан норози бўлганлар ва 
ундан ақл-билим жиҳатдан устун турганларни йўқ қилиш ҳамда янгича кўринишда давом 
этаѐтган мустамлакачилик сиѐсатини мустаҳкамлашдан иборат эди. 
1930 йилнинг февралидан бошлаб Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги-да-ги ―Қулоқ‖ 
хўжаликларини 
тугатиш 
компанияси 
бошланди. 
Бу 
компания, 
худди 
бошқа 
республикалардагидек, қонунлар ва инсон ҳуқуқларини қўпол рави-шда бузиш ҳоллари 
билан биргаликда давом этиб борди. Биргина Мирзачўл тумани (Тошкент округи)нинг ўзида 
75 та ана шундай хўжалик тугатилди. 1930–1933 йилларда республикада тугатилган бундай 
хўжаликлар сони 5,5 минг-тага етди. Ўзбекистондан 3871 қулоқ оиласи асосан Украина ва 
Сибирга сургун қилинди. Бу жазоланган ва кўчирилганларга ―Қулоқ‖ деган айб қўйилди. 
1934 йилдан совет ҳокимиятининг оммавий қатағончилиги бошланди. 1934 йилдан 1938 
йилгача Ўзбекистонда 40 мингдан зиѐд киши жазога тортилган эди. Ўзбекистон 
НКВДсининг ички қамоқхонаси ва бошқа жойлардаги қамоқхоналарда маҳбуслар шафқатсиз 
жисмоний жазоларга маҳкум этиларди. Энг мардонавор кишилар ҳам аҳволнинг 
иложсизлигини кўриб ва ўз яқинларининг тақдирларидан хавотир олиб, қилмаган 
жиноятларини тан олишга маж-бур бўлар эдилар. Ўз халқини ўйлагани, куйлагани, уларнинг 

---

275 
ташвиши, ҳасрати ва муаммолари учун курашгани сабаб бир неча ўн минглаб юртпарварлар 
қатағон қурбони бўлди. Уларнинг ҳаммасига халқ онгини чалғитиш учун ―халқ душмани‖ 
деган айб қўйилди. 
1937 йил декабрь – 1938 йил январида ЎзССР ХКС ва ЎзКП (б) МҚнинг ―ЎзССР Халқ 
Маорифи Комиссарлиги тизимида зиѐнчилик оқибатларини бартараф этиш бўйича чора-
тадбирлар тўғрисида‖ги қарори асосида мактаблар, педогогик билим юртлари ва 
институтларида ўқитувчи кадрлар ва талабаларни ―тозалаш‖ ишлари бошланиб кетди. 
Халқ таълими тизимидаги маорифпарвар зиѐлиларга қарши қўйилган айбда ―Халқ 
душманлари, чет эл жосуслари‖ – А.Икромов, Ф.Хўжаев ва бошқалар ўзларининг Маориф 
комиссарлигидаги ―одамлари‖ – Усмонов, Рўзиев, Сорокин, Кожуховлар орқали халқ 
маорифига катта зиѐн еткизишган... ―Улар турли чоралар билан ўзбек халқини социалистик 
маданиятнинг илғор вакили – буюк рус халқидан ажратмоқчи бўлдилар, ѐшларни 
миллатчилик билан заҳарлашга ҳаракат қилдилар. Улар бир томондан, ўзбек мактабларида 
Ленин ва Сталин асарларини ўрганишга имкон берувчи рус тили ўқитилишига қаршилик 
кўрсатиб, иккинчи томондан ―марксизм-ленинизм‖ таълимотга оид асарларни ўзбек тилига 
таржима қилинишига тўсқинлик қилдилар‖, деб ѐзилган эди. 
1936 йили республиканинг маориф соҳасига К.Сорокин комиссар (вазир) этиб 
тайинланган эди. У бу ишда 15 ойгина ишлади. 1937 йилнинг 29 сентябрида уни ҳибсга 
олишди. Сўнгра унинг рафиқаси (Гулсум Абдураҳмонова)га ҳам ҳибс-га олиш тўғрисидаги 
ордерни кўрсатишди. Бироқ, уни ўша вақтда ҳомиладор эканлиги қутқариб қолди. Ундан, 
уйни бўшатиб қўйиш талаб этилгач, икки ѐш гўдаги билан қайнанасининг кичик бир уйига 
кўчиб ўтди. У совет, партия ва давлат раҳбарларига эрининг айбсиз эканлигини бир неча бор 
ѐзди. Эри ҳибсга олингандан уч ой кейин отиб ташланганидан бехабар Гулсум опа ҳар ойда 
эрининг қамоқхонада кун кечириши учун НКВД кассасига 60 рублдан пул тўлаб турди. У 
―доҳий‖ адолатни тиклайди, деб кутди. Ҳатто, ўзининг 1938 йили январда туғилган қизига 
Сталиннинг қизи шарафига Светлана деб ном ҳам қўйган эди. 
20–30 йилларда қатағон қилиниб, ―халқ душмани‖ деган сохта айблар билан отишга ҳукм 
қилинганларнинг оила аъзолари, қариндошлари ва ҳатто улар билан нимадир сабаб бўлиб 
учрашганлар ѐки уларнинг бирор яхшилигини кўрганлар ҳам жазоланганлар. 
Шунингдек, бир истеъдод соҳиби ўз меҳнати эвазига кейинчалик ―халқ душ-мани‖ деб 
отишга ҳукм қилинган давлат арбоби Ф.Хўжаевдан фотоаппарат совғасини қабул қилиб 
олган. Ана шу совға кейинчалик уни ―Ф.Хўжаевнинг думи‖ деб, ―халқ душмани‖ сифатида 
отишга ҳукм қилинишига сабаб бўлган. 
30-йиллар қатағони даврида республика диндорларининг асосий қисми концен-трацион 
лагерларга жўнатилди. Масжидлар беркитилиб, уларнинг аксарияти от-хоналар, 
омборхоналарга айлантирилди. Ҳатто шундай ҳолатларга ҳам дуч келиндики, 
республикадаги кўплаб хонадонларда вақти-вақти билан ўтказилган тинтув пайтида араб 
ѐзувида чоп этилган бирор китоб топилгудай бўлса, -унинг номи, мазмунини суриштириб 
ҳам ўтирмасдан, ўша хонадон соҳибига ―жамиятга ѐт унсур шахс‖ деган лаънат тамғаси 
босилиб, уни қамоқ ѐки сургун жазосига маҳкум этилганлар. Масалан, хоразмлик илмли, 
яхши фазилатлари билан элда ҳурмат қозонган, аѐлларни ўқитиб, саводли қилган мўътабар 

---

276 
онахон Б.Исмоиловани 80 ѐшида диний китоб ўқишда айблаб қамаганлар ва момо қамоқда 
оғир аҳволда вафот этган. Ҳолбуки, ўша куни момо гўзал инсоний фазилатлар таърифидан 
ҳикоя қиладиган, динга ҳеч қандай алоқаси йўқ бўлган ўзининг севимли ―Ахлоқ ул-
Муҳсинин‖ китобини ўқиб турган экан. 
Қатағончилик сиѐсати республика, вилоятлар, туманлар раҳбарларини биринчи навбатда 
ўз гирдобига олди. Уларнинг ҳаммаси юрт, халқ манфаати -учун курашганлар эди. Уларнинг 
орасида эски тузумга қарши курашган, янги тузумда чорасиз қолган большевиклар уни 
ноилож давлат арбоби даражасига кўтарган Файзулла Хўжаев ҳам бор эди. У Ўрта Осиѐни 
босиб олиниши, қўшиб олиниши масаласини ҳам тарихчи олим сифатида биринчилардан 
бўлиб тўғри таҳлил этган эди. У ўша даврдаѐқ ―Чор ҳукумати ва капиталистлар Ўрта Осиѐда 
таловчилик сиѐсатига амал қилиб келдилар. Рус капитализми маҳаллий бойлар ва судхўрлар 
билан бирлашиб, меҳнаткашлар оммасини очиқдан-очиқ таладилар‖, – деб очиқ ѐза олганди. 
Қатағончилик сиѐсати туфайли истиқлол ва эрк куйчилари, ўзбек халқининг машҳур 
шоир-ѐзувчилари: Фитрат, Чўлпон, Абдулла Қодирий, Усмон Носир ва бошқалар 
истибдоднинг бегуноҳ қурбонига айланди. 1938 йил 4 октабрда Фитрат, Чўлпон, Абдулла 
Қодирийлар отиб ташланган бўлса, 1944 йилда Усмон Носир совет тузумининг қурбони 
бўлди. 
Ўзбекистон 
Биринчи 
Президенти 
И.А.Каримов 
таъкидлаганидек,
республика НКВД си ―учлик‖лари томонидан 1937–39 йилларда 41 мингдан зиѐд киши 
қамоққа олиниб, улардан 6 минг 920 таси отиб ташланган эди. 
Миллатнинг илғор тараққийпарвар зиѐлилари қатағон қилиниши оқибатида халқ уларнинг 
ноѐб асарларини ўқишдан узоқ вақт маҳрум бўлди. 
Қатағончилик сиѐсати ҳатто иккинчи жаҳон уруши йилларида ҳам -давом этди. Бу 
даврдаги сиѐсат туфайли аҳолисидан ―босқинчилар ѐрдам олиши мумкин‖ деган гумон билан 
Волгабўйи немислар авто-ном респуб-ликаси тугатилди. Унинг 300 мингдан ортиқроқ 
аҳолиси яшаб турган жойларидан маҳрум этилиб, Сибир ва Қозоғистон вилоятларига 
кўчи-риб юборилди. 
1943 йил охирлҚри – 1944 йил тошлҚрилҚ ооллҚнинл туйи отими аҚ цҚспий ленлизи 
тируотлҚрилҚ ишоачи тҚлмитлҚр, єимолий цҚакҚзлҚ ишоачи торҚчойлҚр, чеченлҚр, инлушлҚр аҚ 
толтҚрлҚр, 1944 йил ивнилҚ трим тҚтҚрлҚри, лреклҚр, кейинрот месхети турклҚри аз 
аҚтҚнлҚрилҚн эитир аҚ нртҚ ъсиолҚ тҚлҚруҚ 
ти
­
линлҚн нли
. цачириш ишири
н
иолҚтлҚ аҚ 
шошилинч рҚаишлҚ ҚмҚллҚ оширилли. ну кҚттҚ кулфҚтлҚрлҚ, капчилик олҚмлҚр, толҚлҚрнинл 
йаллҚ тирилит кетишилҚ олит келли. ну хҚлтлҚр ҚлолҚтсиз иҚзолҚнҚотлҚн тир пҚйтлҚ улҚрнинл 
фҚрзҚнллҚри, ор-тиролҚрлҚри фҚшистлҚрлҚ тҚрши иҚнл тилҚотит
,
аҚ вртлошлҚри тошилҚ тушлҚн 
кулфҚтлҚн техҚтҚр нлилҚр. цачириллҚнлҚр ҚсосҚн нртҚ ъсио аҚ эитирнинл Қиолиси кҚм таллҚн 
тумҚнлҚрилҚ луруи-луруи тилит тҚтсимлҚнли. 
Сталинча бу сиѐсат туфайли кўплаб халқларнинг миллий давлатчилиги бузилди, 
республикалар ва мухтор вилоятларнинг ҳақ-ҳуқуқлари поймол, бутун-бутун халқларнинг 
миллий маданияти, қадриятлари ва анъаналари оѐғости қилинди. Бундай ―миллий сиѐсат‖ 
марказ томонидан бутун воситалар билан ташвиқот қилинаѐтган совет иттифоқидаги халқлар 
ўртасида бузилмас дўстлик тўғрисидаги ғояга соя, қора доғ бўлиб тушди. Бундай 

---

277 
зўравонликнинг зарарли оқибатлари бошқа респуб-ликаларда 90-йилларнинг бошларигача 
давом этди.