Mavzu: rdb tizimlarni ijrochi mexanizmlarini xarakteristikalarini tadqiqoti

Sikl dasturlagichlari va o’lchamga sozlash qurilmasi. 
Sikl dasturlagichlari dasturiy topshiriqlar bloki va dasturni bosqichma - bosqich 
kiritish blokidan tashkil topgan. Dasturiy topshiriqlar bloki dasturni to’la holda xotiraga 
oladi va tizimga kiritadi, dasturni bosqichma - bosqich kiritish bloki dastur bosqichlarini 
ketma-ket o’qish va ishlab chiqish
(
otrabotka)
uchun ularni tizimga kiritishga xizmat 
qiladi. Mexanikaviy, elektrik, pnevmogidravlik va boshqa turdagi tsikl dasturlagichlari 
ishlab chiqarilgan. Elektrik turidagi dasturlagichning keng tarqalgani shtekerli 
paneldir(rasm-3). 
Shtekerli panel sxemasi. 

---

Shtekerli panelning har bir gorizontal qatorida ikki bo’lakdan iborat bo’lgan o’nta 
uyachalar 3 mavjud. Uyachalarning chap bo’laklari 1 o’tkazgichlar 2ga birlashtirilgan 
bo’lib, har biri o’zining relesi (R1-R10)ga ulangan. Rele o’ramining ikkinchi uchi 
o’tkazgich 5ga ulangan. Uyachaning o’ng bo’lagi 3 o’tkazgich 6ga ulangan bo’lib, 
qadamli axtargichning kontaktlari A1, A2, A3, ….,A
p
ga ulangan(qadamli axtargich 
rasm - 3dagi blok 7 ga, shteker uyachasi, rele va boshqalar- blok 1ga mos keladi). 
Qadamli axtargichning shetkasi 7 A kontaktlaridan biriga tekkanda uyachaning 
o’ng yarim qismi 3 o’tkazgich orqali 9 o’tkazgich bilan va o’z navbatida kuchlanish 24 
volt bo’lgan ta`minot manbaiga ulanadi, tarmoq tok bilan ta`minlanadi. Ammo barcha 
relelar kuchlanish ostida bo’lmaydi, shteker 4 lar qo’yilgan uyalarga bog’langan 
relelargina kuchlanish ostida bo’ladi. Shetka 7 ni sxemada ko’rsatilgan holatida rele R4 
va R8 lar ulangan. Relelar elektromagnit muftalarni yoki bajaruvchi elementlarni 
ulashga buyruq beradi(3 rasmdagi blok 3) va ular dastgohni ishchi organlarini harakatga 
keltiradi (3 rasmdagi blok 4). Ishchi organlar kerakli miqdorga siljiydi, va tirgak yo’l 
o’chirgichi PV1ni bosadi. Bu vaqtda rele R4 va R8 ni ta`minlash zanjiri uziladi va 
elektromagnit 11 zanjiri ulanadi; elektormagnit 11 yakor 10 ni tortadi, kuchukcha 12 
orqali xrapovik 8 ni buraydi va qadamli axtargich shetkasi 7 A2 kontaktga o’tadi. 
Natijada shteker uyachalarining navbatdagi gorizontal qatori kuchlanish ostida bo’ladi 
va navbatdagi kompleks buyruqlar bajariladi. Bu vaqtda qadamli axtargich o’zi 
siljimaydi, shuning uchun shteker paneli statik turdagi qurilmalarga mansubdir. 
Shteker paneliga dastur qo’lda tez va nihoyatda sodda beriladi, ammo dastgoh bu 
vaqtda bekor turib qoladi. Undan tashqari shtekerlar bevosita tsex ichida o’rnatiladi, 
shuning uchun o’rnatishda xatolikka yo’l qo’yilishi mumkin. Dasturni tez va xavfsiz 
terish uchun qog’oz qoplama shablandan foydalanish mumkin. Shablon shteker paneli 
ustiga qo’yiladi, shtekerlarni dasturga mos holda shablonda hosil etilgan teshiklar orqali 
uyaga kiritiladi. Mana shunday qilinganda kelajakda foydalanish uchun dasturni saqlab 
qolish mumkin. 
Mexanik 
turdagi 
dasturlagichlardan 
keng 
tarqalgani 
bu 
kulachokli 
komandoapparatlar va perfo tasmali dasturlagichlardir. 
Kulachokli komandoapparatlar 
– bu dasturni kinematik usulda kiritishli mexanik 
turdagi dasturlagichlardir. 
Komandoapparatning barabani 2 ning uyachalariga shariklar yoki shtiftlar 
1 qo’yiladi, baraban buralganda ular elektr kontaktlariga yoki o’chirgich 3 larga ta`sir 
etadi, mos bo’lgan ishchi organ zanjirini ulaydi. Barabanni xrap mexanizmi yoki 
qadamlovchi dvigatel vositasida aylantiriladi. Baraban aylanasi bo’ylab joylashgan 
uyachalar(rasm-4,a) soni dasturni mumkin bo’lgan bosqichlari sonini aniqlaydi, 
barabanni yasovchisi bo’yicha joylashgan uyachalvr dasturlanadigan parametrlarning 
mumkin bo’lgan maksimal sonini ko’rsatadi. Shteker panelidagi shariklar va 
shtekerlarni uyachaga asli yoki kodlashtirilgan shaklda qo’yish mumkin. Dasturni asliy 
holda kiritish qulay, ammo kiritiladigan parametrlarni soni katta bo’lganda 
kodlashtirilgan holda kiritishni qo’llashga to’g’ri keladi.

---

Kulachokli komandoapparat: a- umumiy ko’rinishi; b- harakat printsipi. 
Perfotasmali yoki perfokartali dasturlagichlar axborotlar hajmi katta bo’lganda 
qo’llanadi. Bunday dastur eltuvchilarni saqlash va ulardan qayta foydalanish mumkin. 
Dasturni o’qish yo elektromexanik usulda yoki fotoelektrik yo’l bilan amalga oshiriladi. 
DBTS tizimlarining tanarxi kichik va elementlari maksimal darajada unifikatsiya 
qilingan bo’lishi lozim. Shu bilan birga ishlov beriladigan detalning murakkabligiga 
qarab avtomatik boshqarish bo’yicha ham oddiy va ham murakkab harakatlarni amalga 
oshirishi kerak. Shu nuqtai nazardan mikroelektronikadan foydalanib qurilgan 
DBTSning universal tizimlari eng qulaydir. Dasturlanadigan kontrolerlar(yoki 
dasturlanadigan komanda apparatlar) bunday tizimlarga ta`lluqlidir. 
Dasturlanadigan kontrollerlar – bu jihozni tsiklli Raqamli dastur bilan boshqarish 
va hisoblash texnikasi, kontaktsiz rele avtomatikasi bazasida yaratilgan ketma-ket 
ishlaydigan mantiqiy boshqaruv mashinasidir. Ular uzoq vaqt ishlaydi va ishonchlidir, 
uncha katta bo’lmagan o’lchamga ega, dasturni tez o’zgartirish imkoniyatini 
ta`minlaydi, aniq ishlov berishga bog’liq holda oson ixtisoslashadi. 
Dasturlanadigan kontroller 
quyidagilardan tashkil topgan(5-rasm): 1- 
prtsessor(boshqaruv qurilmasi); 2- doimiy xotiraga olish qurilmasi; 3-kirish va 4-chiqish 
qurilmalari; 5- skanator(impul s beruvchi generator). Kontrollerga dekadli o’chirgichlari 
va klavshlari bo’lgan dasturiy panel 6(dastur yuklagich)ni ulash mumkin. Mantiqiy 
elementlari belgilangan klavishlarni bosish orqali dasturni ketma-ket kiritiladi. Yozish 
rejimida dastur qurilma 2 da yozib olinadi va unda xotiraga olinadi. Ish rejimida 
skanator 
5 
navbatma-navbat 
kirish 
va 
chiqish qurilmalarini so’rovdan 
o’tkazadi(protsessor 1ga ulaydi).

---

Dasturlanadigan kontrollerning tarkibiy sxemasi 
Protsessor 1da dasturga muvofiq kirish xolatlarini chiqish holatlariga 
aylantiruvchi berilgan mantiqiy operatsiya bo’lib o’tadi. Agar navbatdagi so’rashda 
kirishdagi holat o’zgargan bo’lsa, protsessor dasturga muvofiq chiqishning holatini 
o’zgartiradi. Kontrollerga magnit kassetali to’plagichni, 
pechat
qilish qurilmasini, 
jihozlarni holatini, asosiy va yordamchi vaqtlarni , 
avariya 
holatini 
ro’yxatga 
oluvchilarni, displeylarni ulash mumkin. 
Tirgaklar paneli 
DBTSli dastgohlarni o’lchamga sozlash qurilmasi ishchi organni talab etilgan 
miqdorga siljishini ta`minlaydi. Bu maqsad uchun ko’pincha guruhli yo’l o’chirgichlari 
ishlatiladi. Ular o’chirgichlar bloki va tirgaklar blokidan tashkil topgan. Tirgaklar 
bloki tirqishli(paz) baraban yoki paneldan iborat bo’lib, ishlov beriladigan detal 
chizmasiga binoan tirqishga tirgaklar joylashtiriladi va ular o’chirgichlarga ta`sir etadi. 
O’chirgichlar yagona konstruktorlik blokiga birlashtirilgan. Bir blokni dastgohni 
qo’zg’olmas qismiga mahkamlanadi, ikkinchisini esa qo’zg’aluvchiga. Dastgohni 
qo’zg’aluvchi qismi siljiganda hamma tirqishlarga joylashtirilgan kulochoklar o’zlarini 
o’chirgichlarini bosadilar, ammo talab etilgan buyruq avtomatika sxemasi bilan tanlab 
olinadi. Ayrim holarda tirgaklar paneli olib qo’yiladigan qilinadi, unda sozlash ishi 
dastgohdan tashqarida, dastgohni sozlash bo’yicha navbatdagi aniqlashtirishlar asosilda 
bajariladi. Tirgaklar panelining biriga sozlanadigan va sozlanmaydigan kulochoklar 
joylashtiriladi. Sozlanadigan tirgak mikrometrik vintga ega bo’lib, aniq o’rnatishni 
ta`minlaydi. Mexanik tirgaklar o’rniga magnitli «tirgaklar» (latunli barabanda magnit 
risklar
) qo’llanishi mumkin. Magnit kallagi baraban bo’ylab siljiganda shunday 
magnitli risklarni uchratadi va mazkur bosqichni tugaganligi haqida signal beradi. 
5 
2 
1 
3 
4 
6 
CHIQISH 
KIRISH