Mavzu: Qishloq xo`jaligi sub`yektlari faoliyatining moliyaviy masalalari

Ko’rsatkichlar	2001 yil	2003 yil
O’zgarishi (+,--)
1. Sotilgan bug’doy, ts.	14008	17242	+3234
2. 1 ts bug’doy bahosi, so’m	5530	6727	+1197
3. 1ts bug’doy tannarxi, so’m	3930	6509	+2579
4. 1 ts.ni sotishdan olingan foyda, so’m	1600	218	-1382
5. Yalpi foyda, ming so’m	22413	3757	-18656

jadvaldan ko’rinib turibdiki, xo’jalik bug’doyni sotishdan hisobot yilida 3757 ming so’m foyda olgan, u o’tgan bazis yilida esa 22413 ming so’m olgan. Demak, hisobot yilidagi foyda 18656 ming so’mga kamaygan. Ushbu o’zgarish yuqoridagi uch omil hisobiga sodir bo’lgan. Bu omillar tahsirini «Ko’rsatkichlar farqi» usulidan foydalanib aniqlash kerak.

Yalpi foydani o’zgarishiga sotilgan mahsulot miqdori o’zgarishining tahsirini aniqlash uchun, hisobot va bazis yillarida sotilgan mahsulotlar miqdorlari orasidagi farqni bazis yilida 1 ts mahsulotni sotishdan olingan foyda summasiga ko’paytiriladi, yahni quyidagi formuladan foydalanib, aniqlash mumkin:
(q₁-q₀)*(‘₀-z₀)= ∆_q=(17242-14008)*(5530-3930)=+3234*1600=+5174 ming so’m.
Demak, hisobot yilida bazis yiliga nisbatan sotilgan don miqdorining 3234 ts.ga ko’payishi natijasida bug’doyni sotishdan olingan yalpi foyda summasi bazis yiliga nisbatan 5174 ming so’mga ko’paygan. Sotilgan bug’doy miqdorining oshishi foyda o’zgarishiga ijobiy tahsir qiladi. Sotilgan don miqdori bilan olingan foyda hajmi orasida bevosita bog’ldiqlik mavjud. Demak, sotilgan mahsulot miqdori oshsa, olinadigan foyda ham oshadi, kamaysa kamayadi. Bizning misolda sotilgan bug’doy miqdorining oshishi foyda summasini 5174 ming so’mga ko’paytirgan.
Foydaning o’zgarishiga ikkinchi omilning, yahni 1 ts mahsulotning o’rtacha sotish bahosi o’zgarishining tahsirini aniqlash uchun hisobot va bazis yillaridagi o’rtacha sotish baholari orasidagi farqni hisobot yilida sotilgan mahsulotning haqiqiy miqdoriga ko’paytiriladi, yahni quyidagi formuladan foydalanib, aniqlash mumkin:
(‘₁-’₀)*q₁= ∆_’
Bizning misol bo’yicha: (6727-5530)*17242=+1197*17242=+20639 ming so’m.
Demak, hisobot yilidagi 1 ts donning o’rtacha sotish bahosining bazis yiliga nisbatan 1197 so’mga oshishi yalpi foyda summasini 20639 ming sumga ko’paytirgan. O’rtacha sotish bahosining oshishi yalpi foydaning o’zgarishigi har doim ijobiy tahsir qiladi.
Demak, o’rtacha baho bilan foyda hajmi orasida bevosita bog’liqlik mavjud. Bahoning oshishi har doim foydaning oshishiga olib keladi, kamayishi esa kamayishiga sababchi bo’ladi.
Foydaning o’zgarishiga 1 ts mahsulot tannarxi o’zgarishining tahsirini aniqlash uchun, hisobot va bazis yillaridagi 1 ts mahsulot tannarxlari orasidagi farqni hisobot yilida sotilgan mahsulotning haqiqiy miqdoriga ko’paytiriladi, yahni quyidagi formuladan foydalanib aniqlash mumkin:
(z₁-z₀)*q₁= ∆_z
Bizning misolda: (z₁-z₀)*q₁=(6509-3930)*17242=+2579*17242=-44469 ming so’m.
Demak, 1 ts bug’doy tannarxi hisobot yilida bazis yiliga nisbatan 2579 so’mga oshgan. Bu esa o’z navbatida yalpi foydaga salbiy tahsir etib, uni 44469 ming so’mga kamaytirgan.
Sotilgan mahsulot tannarxi bilan foyda o’rtasida bilvosita bog’liqlik mavjud. Tannarx qimmatlashsa foyda kamayadi, aksincha, tannarx arzonlashsa foyda ko’payadi. Bizning misolda 1 ts bug’doy tannarxining qimmatlashishi (oshishi) umumiy xarajatni oshirib, yalpi foydani shu summaga kamayishiga sababchi bo’ladi.
Keltirilgan omillar tahsirining yig’indisi yalpi foydaning umumiy o’zgarishiga teng kelishi kerak. Buni quyida keltirilgan analitik jadvaldan ko’rish mumkin.
jadval.
Bug’doy sotishdan olingan yalpi foyda dinamikasi o’zgarishining omilli tahlili.