Mavzu: Qayin (Betula) turkumi turlar biologiyasi, ekologiyasi va ko‘kalamzorlashtirishdagi ahamiyati. Reja: I kirish II asosiy qism

2.2 Qayin (Betula) turkumi.
Bu turkumning vakillari daraxt va buta o‘simliklardir. Barglari oddiy tuzilgan bandli, tez to‘kiladigan yonbargchalari bor, kuzda to‘kilib ketadi. Barg plastinkasi butun, yumaloq va lanset shaklida, cheti tishchali, patsimon tomirli. Ular bir uyli, ayrim jinsli daraxt. Qayin erta bahorda gullaydi va shu paytda barg ham yozadi.
Shamol vositasida changlanadi. Mevasi etilganda o‘rama tangachasi dag‘allashadi. Mevasi bir urug‘li yong‘oqcha bo‘lib, shamol vositasida tarqaladi. Ildizi yuza joylashadi. To‘nkasidan ko‘karadi, katta yoshida bu xususiyati yo‘qoladi. Qayin 40 yoshgacha yaxshi o‘sadi, so‘ng o‘sishi susayadi. U 100-120 yil yashaydi. Turkumning 100 dan ortiq turi bo‘lib, ularning ko‘pchiligi MDH da uchraydi. Ular tundra zonasidan dasht zonasigacha tarqalib, katta-katta o‘rmonzorlar hosil qiladi.

1-changchi va urug‘chi kuchalali novdasi, 2-4 urug‘chi guli, 5-

himoya qobig‘i, 6-7 changchi guli, 8-meva va bargli novdasi, 9- mevasi, 10-11 qobiqlari, 12-tinim davridagi novdasi, 13-novdaning ko‘ndalang kesimi, 14 niholi.

Qayinning yog‘ochi qattiq bo‘lib, mexanikaviy xususiyatiga ko‘ra emanning yog‘ochidan qolishmaydi. Yog‘ochining tevaragi oq-sariq yoki oq qizg‘ish rangda, mexanikaviy xususiyatlari yuqori, qattiq, bukiluvchan, bir xil tuzilgan. Undan faner, miltiq qo‘ndog‘i tayyorlanadi, bochka, g‘ildirak kegayi, shoti va boshqalar yasaladi.

Qishloq xo‘jaligi mashinasozligida, mebel ishlab chiqarishda ham keng qo‘llaniladi. Undan pista ko‘mir tayyorlanadi va o‘tin sifatida foydalaniladi. U ko‘kalamzorlashtirishda ko‘p ekiladi, chunki xushmanzara daraxt. O‘rmon ihota qatorlarida ham ekiladi.
2.3 Turkiston qayini (Betula turkestanica Roth.)
balandligi 10- 15 m ga, diametri 30-50 sm ga etadigan daraxt, tuxumsimon va keng shox-shabba hosil qiladi.