5. O’zbekiston Respublikasida pul agregatlari va ularning tarkibi.
6. Xorij mamlakatlarida pul agregatlari.
1. Pul massasi tushunchasi, uning mohiyati va tarkibi
PUL MASSASI TUSHUNCHASI
Pul massasi bu jismoniy va yuridik shaxslarga hamda davlatga tegishli bo’lgan naqd va naqdsiz ko’rinishdagi pul mablag’larining yig’indisidir.
Pul muomalasi bu pullarning naqd va naqd bo’lmagan shakllardagi doiraviy aylanishi bo’lib, bunda pullar to’lov vositasi va muomala vositasi funksiyalarini bajaradi. Pul muomalasi jarayonida ishtirok etadigan pullar 2 ga bo’linadi.
1. Aktiv pullar-bevosita to’lov jarayonidagi pullardir. Shu pullar tufayli T-P (tovar pul) yoki P-T jarayoni nihoyasiga yetadi.
2. Passiv pullar-deganda aholining, korxonalarning va davlatning banklaridagi hisob raqamlarida turgan pullar hamda aholining qo’lidagi naqd pullar tushuniladi.
Миллий валютадаги бошқа депозитлар ва қимматли қоғозлар
Муомаладаги нақд пуллар (М0)
Миллий валютадаги талаб қилиб олингунча депозитлар
1
2=3+8
3=4+7
4=5+6
5
6
7
8
01.01.2014
28 376
22 594
15 870
7 424
8 447
6 723
5 782
01.01.2015
32 698
26 862
19 818
9 058
10 760
7 045
5 836
01.01.2016
40 642
34 576
23 644
10 655
12 989
10 932
6 067
01.01.2017
50 227
41 470
27 955
13 209
14 746
13 515
8 758
01.01.2018
70 816
45 117
33 142
19 449
13 694
11 974
25 699
01.01.2019
80 165
54 896
38 593
22 164
16 429
16 303
25 269
01.01.2020
91 266
62 786
42 670
24 246
18 424
20 116
28 480
01.01.2021
107 604
73 098
50 330
24 920
25 410
22 768
34 506
Dunyoning barcha mamlakatlarida pul muomalasini amalga oshirish va tartibga solish Markaziy banklarga yuklatilgan. Bu yerda Markaziy banklarning mustaqillik darajasi muhim o’rin tutadi. Ayrim davlatlarda misol: Ispaniyada Markaziy bankning mustaqillik darajasi past. Shu jumladan Angliyada ham past. Shu sababli pul muomalasiga oid muhim qarorlarni qabul qilishda hukumatning roziligi talab qilinadi. Markaziy bank pul muomalasini amaldagi qonunchiliklarga qat’iy rioya qilgan holda boshqaradi. Bunda eng asosiy qonun hujjati bo’lib “Markaziy bank” to’g’risidagi qonun hisoblanadi. Pul muomlasini tashkil qilish va tartibga solish bir nechta omillarga asoslanadi:
1. Pul-tovar munosabatlarining mavjudligi.
2. Pul mablag’larining tovarsiz harakatlanishi. M-n X.Yu.S lar va aholi davlatga soliq to’lashi.
3. Pul muomlasining me’yoriy huquqiy asoslarining mavjudligi.
4. Pul muomalasini tashkil qiluvchi va tartibga soluvchi institutlarning mavjudligidir. Odatda pul muomlasini Markaziy bank tomonidan tashkil qilinadi va tartibga solinadi. Lekin pul muomalasini tashkil qilishda bank tizimining 2-chi pog’onasida turuvchi tijorat banklari rol o’ynaydi.
Muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdoriga ta’sir ko‘rsatuvchi asosiy omil - bu tovarlar va xizmatlar bahosi hisoblanadi. Pul miqdori tovarlar va xizmatlar bahosiga to‘g‘ri proportsional, ya’ni tovarlar va xizmatlar bahosining oshishi muomalaga ko‘p pul chiqarishni talab qiladi.
Muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdoriga ta’sir ko‘rsatuvchi asosiy omil - bu tovarlar va xizmatlar bahosi hisoblanadi. Pul miqdori tovarlar va xizmatlar bahosiga to‘g‘ri proportsional, ya’ni tovarlar va xizmatlar bahosining oshishi muomalaga ko‘p pul chiqarishni talab qiladi.
Pul miqdoriga ta’sir qiluvchi ikkinchi omil - bu pulning aylanish tezligi hisoblanadi. Bu omil pul miqdoriga teskari ta’sir ko‘rsatadi. Odatda pul qanchalik tez aylansa, muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdori shuncha kam talab qilinadi va aksincha.