Mavzu: Populyatsiyalarning genetik tarkibi. Mundarija: Kirish I

Struktura va funksional xususiyatlari
Populyatsiyalarni tashkil etuvchi elementlar (organizmlar) va ularning muhitda tarqalishi sifat jihatidan o‘xshash emas. Populyatsiyalarni tashqil etuvchi individlar: yoshi, jinsi, jinsiy balog‘atga yetishi va boshqa biologik ko‘rsatkichlari bilan farq qiladi. Shuning uchun ham populyatsiyalar sturkturasi ularning sifati tarkibiga ko‘ra:
1.Yosh strukturasi;
2.Jinsiy strukturasi;
3.Generativ struktura va boshqalardan iborat.
Bularga qo‘shimcha populyatsiyalar strukturasi miqdori, zich-lik, muhitda taqsimlanish (xorologik) strukturalari ham xarakterli-dir.
Populyatsiyalar mavjudligining har bir davri uchun bir jins va yoshga mansub individlar morfofiziologiyasining har xil sifatda bo‘lishi biologik jihatdan muhimdir. Strukturalarning barcha parametrlari harakatda bo‘ladi va doimo muhitning o‘zgaruvchan sharoitga qarab populyatsiya hola-tining optimal varianti tomon yo‘naltirilgan bo‘ladi.
Populyatsiyaning individlari bir-biridan yoshi,jinsi,xayot siklining turli fazalariga,beqaror guruhchalarga (poda,koloniya,oila….) mansubligi bilan farq qiladi.Populyatsiyadagi individlar soni xar xil turlar orasidagini emas,balki bir tur ichida xam xar xil bo`ladi.
Hamjamoalardagi populyatsiyalar individlarning mo`lligi sonlarda,absolyut va nisbiy zichliklarda ifodalanadi.
Ekologik, asosan ekologo – genetik tadqiqotlar jarayonida populyatsiyada individlar umumiy soni, miqdori (bosh yoki tub soni) qanday degan savol tug‘iladi. Bu savolga mavjud laboratoriya populyatsiyalari uchun javob berish oson. Masalan: bankada yashovchi un mitalari (qo‘ng‘izlari) to‘g‘risida. Tabiiy populyat-siyalar umumiy soni, miqdorini baholash juda ham murakkab, ammo bа`zi hollarda bu mumkin, qaysiki yirik va inson uchun ko‘rinishi sezilarli darajada chegaralangan maydonda to‘plangan organizmlar bo‘lsa. Masalan: Kola yarim orolida yashovchi yovvoyi shimol bug‘ulari qish oxirida, bahorning boshlarida, baland bo‘lma-gan tog‘ tepaliklarida (bu yerda qor qatlami yupqa, lishaynik-lar ochilib qoladi) to‘planadi. Zoologlar samolyot yoki vertolyot-lardan bu to dalarni suratga oladi va surat bo‘yicha sanaydi. Bu usul dast-lab B.Grjimek tomonidan qo‘llanilgan bo‘lib, unga Afrika yovvoyi tabiati tuyoqlilarini «boshma-bosh» sanash imkoniyatini berdi. Bu usul orqali koloniya bo‘lib uya qurib yashovchi qushlar: oq o‘r-daklar, grachlar, g‘ozlar populyatsiyasining individlari umumiy sonini aniqlash mumkin.
Son (miqdor) ko`rsatkich populyatsiyadi individlarning umumiy sonidir.Populyatsiya aniq ifodalangan chegaraga ega bo`lgan xolatda uni ushbu ko`rsatkich bilan baholash biologik axamiyatga ega.Boshqa xolatlarda mo`llikni ifodalashning aniq uslubi populyatsiyaning zichligini aniqlashdir.
Populyatsiyaning zichligi deganda ma`lum maydan birligiga to`g`ri keluvchi individlar soni tushuniladi.Populyatsiyaning miqdori va zichligi bir-biri bilan chambarchas bog`langan,shuning uchun u yoki bu populyatsiya xaqida gap borganda uning soni va zichligi barobar e`tiborga olinadi.Yuqorida qayd etilganidek,absolyut va nisbiy zichliklar ajratilib,absolyut zichlik ma`lum maydon birligiga to`g`ri keluvchi populyatsiyaning miqdori bo`lsa,nisbiy zichligi ma`lum maydon birligidagi individlar sonini bildiradi.Populyatsiyaninig nisbiy zichligi bir populyatsiyani ikkinchi bir populyatsiya bilan taqqoslash,shuningdek takror kuzatishlarda muayyan bir populyatsiyaning vaqt o`tishi bilan ko`payishi yoki kamayishi sodir bo`layotganligini aniqlash imkonini beradi.
Populyatsiya zichligini o`rganishga tadqiqotchilar turlicha yondashadilar. Zoologlar populyatsiyadagi individlar sonini maydon birligida,mikrobiologlar tuproqdagi yoki gumusdagi massa birligida,suvdagi soda xayvonlar va suv o`tlari, shuningdek tuproq mezo-va mikrofaunalar suv va tuproqning xajm birligida xisobga oladilar.
Populyatsiyaning o`lchami. Xar xil turlarning populyatsiyasi bir-biridan o`lchami bilan farq qiladi.Masalan,bir gektar o`rmonda qushlardan o`nlab individlar; sichqonsimon kemiruvchilardan o`nlab va yuzlab; xasharotlar va yomg`ir chuvalchanglaridan millionlab uchratish mumkin.Turlar populyatsiyasi zichligining o`zgarib turish sabablaridan biri individlarning kata-kichikligidir.Individlar qanchalik yirik bo`lsa populyatsiya areallari kata;zichligi esa past bo`ladi.