Mavzu: O'zbekistonning iqtisodiy resurslari va ulardan samarali foydalanish Reja

1) Iqtisodiy resurslarning mazmuni va turlari.
Mahsulot va xizmatlarni yaratib, ularni ishlab chiqarishdan iste`mol jarayonigacha yetkazib berish uchun zarur bo`lgan barcha moddiy, nomoddiy vositalar, ashyolar va ish kuchi iqtisodiy resurslarni tashkil etadi. Iqtisodiy resurslar asosan 2 bo`lib o`rganiladi. Qayta tiklanadigan va qayta tiklanmaydigan. Qayta tiklanadigan resurslarga elektr energiyasi, ishchi kuchi,o`rmonlar, o`simliklar dunyosi va shu kabilarni misol qilishimiz mumkin. Qayta tiklanmaydigan resurslarga neft, gaz, ko`mir, oltin kabi resurslarni misol qilishimiz mumkin.
Tarkiban esa iqtisodiy resurslar 3 qismdan iborat:

1. 
   Moddiy resurslar.
   
2. 
   Mehnat resurslari (ishchi kuchi).
   
3. 
   Informatsion-axborot resurslar.
   

Moddiy resurslar – bu aniq moddiy shakldagi barcha vositalardir. Moddiy resurslar o`z navbatida 2 ga bo`linadi. Birinchisi, bu tabiiy resurslar. Bu resurslarni yaratishda inson qatnashmagan. Inson uni faqat tabiat tomonidan qabul qilib oladi va qayta ishlab iste`molga jo`natadi. Bularga yer, suv, tuproq, gaz, ko`mir, neft, oltin, mis, alyuminiy, qimmatbaho toshlar kabi yer osti va yer usti boyliklari kiradi. Ikkinchisi inson qo`li bilan yaratilgan bino-inshootlar, mashina va mehanizmlar, qo`l mehnati qurollari kiradi. Moddiy resurslar orasida eng qadrlisi yer hisoblanadi. Chunki yer ustida qishloq xo`jaligi mahsulotlari yetishtiriladi, bino-inshootlar qad ko`taradi, ostidan esa tabiiy boyliklar qazib olinadi.
Mehnat resurslari deganda - mehnatga layoqatli kishilar ya`ni 16-55 yoshdagi ayollar, 16-60 yoshdagi erkaklar tushuniladi. Ularning band, ish qidirgan qismi aholining iqtisodiy faol qismi hisoblanadi. Chunki ular o`z mehnati bilan mahsulot va xizmatlarni yaratishga qodir bo`ladi. Mehnat resurslari kishilarning mehnat qilib, ishlab chiqara olish qobilyatidan, ishbilarmon bo`lish qobilyatidan iborat bo`ladi.
Informatsion-axborot resurslari-bu turdagi resurslar asosan axborot ko`rinishida bo`ladi va biror bir predmet haqida ma`lumot beradi. Bu turdagi resurslar ishlab chiqarishda bevosita qatnashmasa ham, ishlab chiqarish haqida operativ ma`lumotlar beradi.
Yer kurrasi va qa`ridagi boyliklar – ekiladigan yerlar, o`rmonlar, qazilma boyliklar, suv zaxirasi umuman o`simlik va hayvonot dunyosi miqdoran cheklangandir. Masalan Markaziy Osiyodagi sug`orma dehqonchilik Amudaryo va Sirdaryoning suv zaxirasi bilan cheklangan. Ishga yaroqli aholi soni ham cheklangan. Ayniqsa, aholining o`sish sur`atlari pasaygan sharoitda aholi qariydi, uning tarkibida ishga layoqatli kishilar salmog`i qisqaradi. Masalan Yaponiyada yaqin orada qariyalar aholining 25-30% ini tashkil etishi prognoz qilinmoqda. Mehnat qurollarini miqdoran ko`paytirish ham chegaralangan. Agar jamiyat ularni keragidan ko`p miqdorda ishlab chiqarishga urg`u bersa, asosiy iste`mol tovarlari yetishmay qoladi. Bu yerda iqtisodiy tanlov qilishga to`g`ri keladi bu haqida keyigi rejada batafsil yoritamiz.
Har qanday iqtisodiyotga mos bo`lgan umumiy va azaliy ziddiyat mavjud. Bu resurslarning cheklanganligi va ehtiyojlarning cheksizligi o`rtasidagi ziddiyatdir. Mana shu ziddiyatni iloji biricha insonlarning foydasiga xal etish iqtisodiyotning bosh masalasidir.
Resurslar kamyobligi mutlaq emas, balki nisbiydir, ya`ni ularning cheklanganligi degani ehtiyojlarga nisbatandir. Aholi o`sishi bilan mehnat resurslari ko`payadi, ishlab chiqarish rivojlanishi bilan mehnat yaratadigan moddiy resurslar ham ko`payadi. Yangi yerlar, suv manbalari ochilishi bilan ekin maydoni kengayadi, yangi konlar topilishi bilan qazilma resurslar ham miqdoran ortadi, yangi ekilgan o`rmonlar maydoni kengayadi. Lekin bularga nisbatan ehtiyojlar jadalroq o`sib boradi. Tabiiy resurslarning bir qismi qaytadan tikanib, yangidan hosil bo`ladi. Ammo tiklanmaydigan resurslar ham bor. Bular jumlasiga asosan yer osti boyliklari – ruda, ko`mir, neft, gaz kabilar kiradi. Ularning o`rnini to`ldirib bo`lmaydi, ammo, o`rinbosar1 tovarlar topilib turadi.
Masalan issiqlik energiyasi o`rniga gidroenergiya yoki shamol energiyasi muqobil bo`lishi mumkin. Resurslar qanchalik tiklanmasin va to`ldirib borilmasin, baribir ular ehtiyojlarga nisbatan kamyoblik qiladi. Buni quyidagi rasmda ham ko`rishimiz mumkin. (1-rasm).

Yuqoridagi grafikdan ko`rishimiz mumkin-ki, 1-holatda resurslar 10 birlik bo`lsa, ehtiyojlar 12- birlikni tashkil etmoqda. 2-holatda esa resurslarning miqdori ortib, 11 birlikka yetkazildi, ammo ehtiyojlar undan tezroq o`sib, 13 birlikka yetib bordi. 3-holatda esa resurslar 12 birlikni, ehtiyojlar esa 15birlikka yetib bordi. Yuqorida aytib o`tganimizdek, ehtiyojlarni to`la qondira olmaymiz. Sababi, inson ehtiyojlarining o`sishi cheksizlikka qadar davom etaveradi.
Resurslar tejamsiz ishlatilganda avval ular yetarli bo`lib, so`ngra ularning kamyobligi kuchayib boradi. Ular orasidagi uzilish masofasi uzoqlashadi. Buni quyidagi rasmdan ham bilib olishimiz mumkin. (2-rasm).

2-rasmdan ma`lumki, resurslar va ehtiyojlar dastlabki davrda bir xil oshib borgan. So`ngra, ehtiyojlarning o`sish sur`ati jadallashgan va resurslarning o`sishidan ancha ilgarilab ketgan. Buning asosiy sababi, resurslar tejamsiz ishlatilgan. Vaqt o`tgan sari, bir xil birlikdagi ehtiyojga, bir xil birlikdagi resurs to`g`ri kelmay qolgan. Endi bu ehtiyojlarni qondirish uchun ko`proq birlikdagi resurs talab qilinadi.
Har doim cheklangan resurslarni tejamli ishlatish cheksiz ehtiyojlarni qondirish vositasi bo`lib kelgan. Ammo resurslardan samarali foydalanish darajasi ularning kamyoblik darajasiga teskari mutanosib bo`ladi. Resurslar qisqarib, kamyoblashgan sari ulardan yanada samaraliroq foydalanish zarurati kelib chiqadi. Bu resurs birligidan ko`proq va xilma-xil mahsulotlar olishni talab etadi. Bunga yangi texnologiyalarni qo`llash orqali erishiladi.

Masalan keyingi 50 yilda tejamkor texnologiyalarni to`xtovsiz joriy etish natijasida o`rtacha bitta ommabop yengil avtomobilga sarflanganmetall hajmi deyarli 2 marta qisqardi, ayni paytda avtomobil modellarining turi 5 barobarga ko`paydi, avtomobil 100 km ga sarflaydigan yoqilg`I miqdori ham jiddiy qisqardi.

Quyidagi jadvalda vaqt o`tishi bilan resurslarning qaysi biri ko`payishi va qaysi birlari ozayishi haqida qisqacha ammo juda tushunarli ma`lumot berilgan.
1-jadval.

T/R	Resurs nomi	Miqdoran o`zgarishi
1	Moddiy resurslar (tabiiy resurslar).	Kamayib boradi.
2	Moddiy resurslar (inson qo`li bilan yaratilgan).	Ortib boradi.
3	Mehnat resurslari	Demografiyaga bog`liq.
4	Informatsion-axborot resurslari.	Ortib boradi.

Yuqoridagi jadvalga biroz izoh berib o`tsak. Moddiy resurslar (tabiiy resurslar) kata ehtimol bilan kamayadi. To`gri, ularning miqdori yangi konlar topilishi hisobiga ortishi mumkin. Lekin buning ehtimoli juda past. Chunki ilm-fan tomonidan ma`lumki bu boyliklar ming yillar davomida yer qa`rida sodir bo`ladigan turli xil jarayonlardan so`ng hosil bo`lgan.

Moddiy resurslarning inson qo`li bilan yaratilgan qismi yillar o`tgan sari ko`payadi. Masalan bino va inshootlarni olaylik. Uning qurilishi uchun asosan sement, temir, yog`och kabi materiallar ketadi. Bu resurslar moddiy resurslarning 1-guruhiga kiradi. Bundan shunday xulosa chiqadiki moddiy resurslarning 2-guruhi 1-guruhning ozayishi hisobiga ortadi.
Mehnat resurslari yuqorida aytib o`tkanimizdek demografik o`sishga bog`liq. Demografik o`sish yuqori bo`lsa mehnat resurslari ham ortishi turgan gap. Ammo demografik o`sish 0 yoki shuni atrofida bo`lsa ham, ishlab chiqarishga yuqori texnologiyalarning jalb etilishi natijasida mehnat resurslari ortishi mumkin.
Informatsion-axborot resurslari kishilarning malakasi, tajribasi ko`rinishida doimo ortib boradi.