Mavzu O’zbekiston Respublikasi ta’lim tizimi

Abdulla Avloniy (1878-1934) toshkentda hunarmand oilasida dunyoga keldi. Maktabda, so‘ngra Abdumalikboy madrasasida o‘qidi. Yoshligidan She’rlar yozdi. 1904 yili Mirobodda yangi usuldagi maktab ochdi. 1907 yili uning muharrirligida «shahrat» gazetasi chiqa boshladi. 1909 yili «Jamiyati xayriya» tashkil qilib, bolalar o‘qishi uchun sarmoyadorlik orqali maktablarga tarqatdi. Mavloniy maktabining dovrug‘i keng tarqaldi, chor hukumati talabi bilan o‘lka mamuriyati maktabni 1908 yil yopdi.

Shundan so‘ng, 1909 yili Avloniy Degrez mahallasida maktab ochdi. Darsliklar yozishga kirishdi. 1909-1917 yillarda uning «Birinchi muallim», «Ikkinchi muallim», «Turkiy guluston yohud axloq», «Maktab gulustoni», «Adabiyot yohud milliy She’rlar» to‘plamlari nashr etildi. 1917 yildan so‘ng ham turli o‘rta maxsus va oliy o‘quv yurtlarida pedagogik faoliyat bilan Shug‘ullandi. «Mehnat qahramoni» unvoni, «O‘zbekiston xalq maorifi zarbdori» nomiga sazovor bo‘ldi.

Abdulla Avloniy bola tarbiyasini nisbiy ravishda quyidagi to‘rt bo‘limga ajratadi:

1. «Tarbiyaning zamoni».

2. «Badan tarbiyasi».

3. «Fikr tarbiyasi».

4. «Axloq tarbiyasi» va bu haqida hamda uning ahamiyati to‘g‘risida fikr yuritadi.

«Tarbiyaning zamoni» bo‘limida tarbiyani yoshlikdan berish zarurligini, bu ishga hammani: ota-ona, muallim, hukumat va boshqalarning kirishishi kerakligini ta’kidlaydi.

«Al-hosil tarbiya bizlar uchun yo hayot – yo mamot, yo najot – yo halokat, yo saodat – yo falokat masalasidur» deb uqtiradi Avloniy.

Tarbiya xususiy ish emas, ijtimoiy ishdir. Har bir xalqning taraqqiy qilishi, davlatlarning qudratli bo‘lishi avlodlar tarbiyasiga ko‘p jihatdan bog‘liq, deb hisoblaydi, adib.

Tarbiya zurriyot dunyoga kelgandan boshlanib, umirining oxiriga qadar davom etadi. U bir qancha bosqichdan – uy, bog‘cha, maktab va jamoatchilik tarbiyasidan tashkil topgan. Abdulla Avloniy tarbiyaning doirasini keng ma’noda tushunadi. Uni birgina axloq bilan chegaralab qo‘ymaydi, u birinchi navbatda bolaning sog‘ligi haqida g‘amxo‘rlik qilish lozimligini uqtiradi.

Abdulla Avloniyning fikricha, sog‘lom fikr, yaxshi axloq, ilm-ma’rifatga ega bo‘lish uchun badanni tarbiya qilish zarur. «Badanning salomat va quvvatli bo‘lmog‘i insonga eng kerakli narsadur. Chunki o‘qumoq, o‘qutmoq, o‘rganmoq va o‘rgatmoq uchun insonga kuchli, kasalsiz jasad lozimdur».

Abdulla Avloniy ta’lim va tarbiya uzviy bog‘liq ekanini ham ta’kidlaydi: «Dars ila tarbiya orasida bir oz farq bor bo‘lsa ham, ikkisi bir-biridan ayrilmaydurgan, birining vujudi biriga boylangan jon ila tan kabidur» - deydi.

Abdulla Avloniy «Usuli jadid» maktablari uchun to‘rt qismdan iborat «Adabiyot yohud milliy She’rlar» hamda «Birinchi muallim» (1912), «Turkiy guliston yohud axloq» (1913), «Ikkinchi muallim» (1915), «Maktab gulistoni» (1917) kabi darslik va o‘qish kitoblari yaratdi. Bu asarlari hamda publitsistik maqolalarida dunyo xalqlari madaniyatini, ilm-fanni, maktab va maorifni ulug‘lab, o‘z xalqini ilmli, madaniyatli bo‘lishga chaqiradi.

Asrimiz boshlarida yangi maktablar uchun yozilgan alifbelar anchagina edi. Shular orasida Avloniyning «Birinchi muallim»i ham o‘ziga xos o‘ringa ega. «Birinchi muallim» 1917 yil to‘ntarishgi qadar bir 4 marta nashr etilgan. Avloniy uni yozishda mavjud darsliklarga, birinchi navbatda Saidrasul Aziziyning «Ustodi avval»iga suyanadi (dars berish jarayonida orttirgan tajribalaridan samarali foydalanadi).

Avloniyning «Ikkinchi muallim» kitobi «Birinchi muallim» kitobining uzviy davomidir. Uning «Birinchi muallim»ini alifbe, «Ikkinchi muallim»ini – xrestomatiya deb Shartli ravishda atash mumkin. Kitoblarda tarbiyaga alohida e’tibor qaratilgan. «Birinchi muallim»ga «Maktab», «Baxtli va baxtsiz bola», «yaxshilik erda qolmas», «Qanoat», «Ittifoq» kabi hikoya va She’rlar kirgan, ularni oxirida tarbiyaviy ahamiyatga molik mushohada yuritilgan. Darsliklarga xalq og‘zaki ijodi namunalari, zamon ruhi bilan sug‘rilgan va o‘quvchilarga moslashtirilgan hikoya, rivoyatlar kiritilgan.

«Ikkinchi mualim»ga «Saxiylik», «Baxtlilik», «Aqlli bola», «Kampir ila cho‘l yalpizi», «Tama’ bolasi» kabi hikoyalar kiritilib, ularda xushfe’llik, aql va donishmandik Sharaflanadi, qo‘pollik, badnafslik baxillik hajvga olingan.

Abdulqodir Shakuriy 1875 yilda Samarqandning Rajabamin qishlog’ida bog’bon oilasida tug’ildi. Shakuriy eski usuldagi maktabni tamomlaganidan keyin Samarqand Shahridagi madrasaga o’qishga kirdi. Shakuriy o’zbek va tojik tillarida yozgan tarjimai hollarida rus gimnaziyasiga borib, uning ichki tartib qoidalari va o’qitish usullari bilan tanishligini qayd qiladi. Shundan keyin yosh muallimda o’z xalqining bolalari uchun ham Shu tartibdagi yangi maktab tashkil qilish orzusi paydo bo’ladi.

Shakuriy maktabida tojik va o’zbek bolalari birga o’qitilar edi. Bu erda tojik tili asosiy til hisoblanar, bolaning savodi chiqqach, o’zbek va tojik tillarida yozilgan kitoblar o’qitilar edi. Shu bilan bir qatorda, o’quvchilarni ozarbayjon va tatar adabiyoti namunalari bilan tanishtirish maqsadida Shu tillarda yozilgan ayrim parchalar ham o’qitilar edi. Shakuriyning tarjimai holida aytilishicha, bu maktabning to’liq dasturi bo’lgan.

U vaqtlarda maktablarda Qur’oni Karim o’qitilar va yodlatilar edi. Shuning uchun yangi usul maktablarida ham diniy kitoblar o’qitilar edi, chunki hech bir ota-ona Qur’on yoki biror diniy kitob o’qitilmagan maktabga bolalarini bermas edi. Shuning uchun maktablarda «Haftiyak» ham asosiy o’qish kitoblaridan biri hisoblanar edi.

Shakuriy o’z o’quvchilar uchun bir yilda bir marta imtihon uyushtirar edi. Imtihonda u ota-onalar oldida o’quvchilar bilimining natijalarini namoyish qildirar edi, ota-onalar esa o’z bolalarining qisqa muddat ichida xat-savodli, hisob, geografiya va tibbiyotdan ma’lumotga ega bo’lganini ko’rib hayratlanardilar. Shakuriy maktabining Shuhrati keng tarqala boshladi, o’rta Osiyodagi boshqa ma’rifatparvar kishilarning diqqatini jalb etdi.

Shakuriy o’z maktabi uchun darsliklar yozib, ularni o’z mablag’lari hisobiga nashr qildirgan. Chunki, tojik va o’zbek bolalarini tatar tilida yozilgan darsliklar bilan o’qitish katta qiyinchiliklar tug’dirar, bu darsliklar bolalar uchun uncha tushunarli emas edi. Shuning uchun, u o’quvchilarga ularning ona tilida darsliklar yaratish zarur, deb hisoblardi.

Shakuriy tomonidan 1907 yilda yozilgan ikkinchi kitob «Jome’ ul hikoyat» («Hikoyalar to’plami»)dir. U qayta tuzatilib, to’ldirilib, 1911 yilda ikkinchi marta nashr qilingan. Kitob boshlang’ich maktabning ikkinchi sinfi uchun xrestomatiyadir. Yetmish ikki betli bu kitobning matni nafis qog’ozda aniq, chiroyli xat bilan yozilgan. Birinchi qismiga tarbiyaviy ahamiyatga molik 48 ta kichik-kichik hikoyalar kiritilgan. Ikkinchi qismida mumtoz yozuvchilarning asarlari va tarjimalaridan olingan 15 ta She’riy parcha berilgan. Kitobning ta’lim-tarbiyaviy ahamiyati Shundan ibortaki, undagi o’quv materiallarining hammasi bolalarda axloqiy sifatlarni shakllantirishga xizmat qiladi.

Shakuriy tomonidan tuzilgan va nashr qilingan yana bir kitob «Zubdat ul ash’or» to’plami bo’lib, unda ko’p Shoirlarning She’rlari berilgan. Kitobdagi yangi usul maktabiga atab yozilgan tojik tilidagi She’rda Shunday deyiladi:

— Ey muallim, maktabing taraqqiyot topib, sernur bo’lsin, yaxshi noming to abad dunyoda mashhur bo’lsin. G’ayrat qil, toki biz olimu dono bo’laylik, - axir, bir savtiya usulining sevguchilarimiz, tarbiyat qil, har kishining xotirini Shod qil. Har fandan bizga o’rgat, biz bahramand bo’lib nodonlikni nari quvaylik. Garchi nodon kishilar senga ta’na-haqorat etsalar ham g’am ema. Albatta, dushmanlar Sharmsor bo’lurlar!

Shakuriy dastlab qizlar uchun ham yangi usuldagi maktab tashkil qilib, unda o’z rahbarligida xotini muallimalik qilar edi. Keyinchalik o’g’il va qiz bolalar guruhini birlashtirib o’qita boshlaydi.

Demak, u Samarqandda yangi usuldagi maktabning targ’ibotchi va tashkilotchilaridan biri edi. Bu ishda u hech qanday moddiy manfaatni ko’zda tutmas va ayni choqda hech kim unga moddiy yordam bermas edi. Samarqand maktablariga shakuriy birinchi bo’lib mehnat va musiqa darslarini kiritdi. U bolalarni qishloq xo’jalik va bog’dorchilik ishlari bilan tanishtirishdan tashqari, ularga muqovasozlik, duradgorlik va boshqa hunarlarni ham o’rgatar edi, bu mashg’ulotlar uchun alohida soatlar ajratgan edi.

1925 yilda A.Shakuriyning tashabbusi bilan qishloq aholisi o’z mablag’lari hisobiga to’rt sinfli yangi maktab qurib ishga tushiradi.