Mavzu: O’zbek tilshunosligida fonetik hodisalar O’zbek filologiyasi fakulteti 103- guruh talabasi

Tovush almashishi (o`zgarishi)-

Bunda asosga qo`shimcha qo`shilganda bir tovush boshqa tovushga almashadi:

· bo`ya, tara, sana, sayla, tanlakabi so`zlariga –q yoki –v qo`shimchalari qo`shilsa, asosdagi –a tovushi -o tovushiga almashadi: bo`yoq, sanoq, taroq, saylov, tanlov.

· yosh, son, ot kabi so`zlarga –a qo`shimchasi qo`shilsa: son+a =sana,ot+a=ata.

· -ga, -gani, -gunchakabi –g tovushi bilan boshlanuvchi qo`shimchalar oxiri –k, q tovushlari bilan tugagan so`zlarga qo`shilsa, asos yoki qo`shimcha tarkibida tovush almashadi: tekkuncha, terakka,chiqqani, buloqqa, oqquncha

• · oxiri –k,-q tovushlari bilan tugaydigan so`zlarga egalik qo`shimchasi qo`shilganda asos tarkibidagi jarangsiz tovush jarangli tovushga almashadi: buloq+i-bulog`i, yurak+i-yuragi, tilak+i-tilagi, bilak+i-bilagi. Lekin idrok, huquq, mashq, park, kabi so`zlarga egalik qo`shimchasi qo`shilsa. Tovush almashishi yuz bermaydi: idroki, mashqi, huquqi, parki kabi.

1. Tovush almashini yuqoridagilar kabi so’zning turli o’rinlarda bo’lishi mumkin.

a) so’z boshida tovush almashinishi fabrika-pabrika, fartuk-partuk, faqat-paqat

b) so’z o’rtasida tovush almashinishi ibrohim-ibroyim, sohib-soyib

c) so’z oxirida tovush almashinishi kitob- kitop, obod-obot

2. Talaffuzda bazan j-li undosh o’zining jarangsiz jufti bilan almashinishi mumkin, bu hodisa “jarangsizlashish” deyiladi. Maktab-maktap, ozod-ozot, aktiv-aktif

3. Talaffuzda yonma-yon kelgan 2 undosh shunchaki o’rin almashtirishi ham mumkin bu hodisa “metateza” deyiladi. –tuproq-turpoq, daryo-dayro, o’xshaydi-o’shxaydi, tebratmoq-terbatmoq.

• 4. Ayrim so’zlar borki ular hozirgi adabiy tilimizga metatezaga uchragan ko’rinishda qabul qilingan.- yomgir tarixan yog’mir shaklida ya’ni o’zagi yog’ bo’lgan metatezaga uchrab yomg’ir shaklini olgan.

Adabiyotlar

1. Abduazizov A.A. O’zbek tilinbing fonologiyasi va morfonologiyasi. –T.:O’qituvchi, 1992.

2. Mengliyev B.R. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Fonetika-fonologiya. Grafika. Imlo. Leksikologiya-semasiologiya. Leksikografiya. I qism Qarshi. 2004

3. Hamreva Y. Va b. Hozirgi o’zbek adabiy tilidan mashqlar t o’plami. I qism (Fonetika. Grafika. Imlo), Qarshi , Nasaf n. 2005, 85 bet

4. Nurmonov A. O’zbek tilinbing fonologiyasi va morfonologiyasi. –T.:O’qituvchi, 1992.

5. Aхmanоva О.S. Fоnоlоgiya. Mоrfоlоgiуа. Mоrfоnolоgiуа. –M.: Izd. MGU, 1966.

6. SH.Shoabdurahmonov va b. Hozirgi o’zbek adabiy tili. I qism. 1980.

• 7. E. Qilichev. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Buxoro. 1999.