Mavzu: O‘zbek orfografiyasi tamoyillari

Morfologik tamoyil

Bu tamoyil asosida tuzilgan imlo qoidalari so`zning ma`noli qismlarini (o`zak va affiksal morfemalarni), ular qanday talaffuz qilinishidan qat`iy nazar, asliga (tipik shakliga) mos ravishda yozishni talab qiladi. Chunonchi, "g" bilan boshlangan "-ga", "-gan", "-gani", "-guncha“ qo`shimchalari "sh", "t", "p", "s" kabi jarangsiz undoshlar bilan tugagan o`zaklarga qo`shilganda "-ka", "-kan", "-kani", "-kuncha" shakllarida talaffuz qilinsada, morfemalarning asl shakllariga mos ravishda "-ga", "-gan", "-gani", "-guncha" yoziladi. Qiyos qiling: ishga (yozuvda) – ishka (talaffuzda), ketgan (yozuvda) – ketkan (talaffuzda), ketguncha (yozuvda) – ketkuncha (talaffuzda), topgan (yozuvda) – topkan (talaffuzda), misga (yozuvda) – miska (talaffuzda) kabi.

Eslatma: "q", "k” bilan tugagan so`zlarga "g" bilan boshlangan affikslarning qo`shilishida bu qoidaga amal qilinmaydi: ular rus-o`zbek yozuvi imlosida talaffuziga ko`ra (fonetik tamoyil asosida) yoziladi. Qiyos qiling: oq+gan (morfemalarning asl shakllari) - oqqan (talaffuzda)–oqqan (ad.-orf.yozuvda), ek+gan (morfemalarning asl shakllari) – ekkan (talaffuzda) – ekkan (ad.-orf.yozuvda) kabi.

Eslatma: "q", "k” bilan tugagan so`zlarga "g" bilan boshlangan affikslarning qo`shilishida bu qoidaga amal qilinmaydi: ular rus-o`zbek yozuvi imlosida talaffuziga ko`ra (fonetik tamoyil asosida) yoziladi. Qiyos qiling: oq+gan (morfemalarning asl shakllari) - oqqan (talaffuzda)–oqqan (ad.-orf.yozuvda), ek+gan (morfemalarning asl shakllari) – ekkan (talaffuzda) – ekkan (ad.-orf.yozuvda) kabi.

Grafik tamoyil

• Bu tamoyil, aslida, orfografiya qoidalarini emas, grafika qoidalarini belgilaydi – grafemalarning grafikada kodlashtirilgan fonemalarini ifodalashga asoslanadi, shunga ko`ra u, ba`zan fonemografik tamoyil deb ham nomlanadi.Chunonchi, sirg`aluvchi "j" bilan qorishiq "җ"(dj) ning yozuvda bitta j grafemasi orqali ifodalanishi, "ң" fonemasining esa ng digrafi bilan ifodalanishi grafikada kodlashtirilgan. Yozuvda bu me`yorga amal qilinadi xolos: jemper (sirg`aluvchi "j"), jang(qorishiq "җ" va sayoz til orqa "ң") kabi. Orfografiyaning bunday kodlashtirishga bevosita aloqasi yo`q, bu grafemalarning yozuvda qo`llanishini grafikaning o`zi boshqaradi.