Mavzu: O‘zbek orfografiyasi tamoyillari

Mavzu: O‘zbek orfografiyasi tamoyillari

REJA:

• 1. Fonetik tamoyil.
• 2. Fonematik tamoyil.
• 3. Morfologik tamoyil.
• 4. Grafik tamoyil.
• 5. Tarixiy-an’anaviy tamoyil.
• 6. Differensiatsiya tamoyili.
• 7. Shakliy-an’anaviy yozuv tamoyili.
• 8. Semantik-uslubiy tamoyil.

Fonetik tamoyil

• Bu tamoyil asosida tuzilgan imlo qoidalariga ko‘ra so`z yoki so`z shakllari talaffuzdagi ko`rinishiga mos ravishda yoziladi. Masalan, tojik tilidagi “tanur” so`zining o`zbek tilida tandir deb talaffuz me`yorlariga (fonetik tamoyilga) asoslanadi. Shuningdek, ek+gan, ek+guncha kabi so`z shakllari ham o`zbek yozuvi imlo qoidalariga ko`ra ekkan, ekkuncha deb (talaffuziga mos tarzda) yoziladi.

a)
b)
d)
e) son,
f)
g) "-a"
Quyidagi holatlarda ham fonetik tamoyilga amal qilinadi:

Fonematik tamoyil

Bu tamoyil asosida tuzilgan imlo qoidalariga ko`ra harflar (yoki grafemalar) so`z tarkibidagi fonemalarga moslab tanlanadi. Chunonchi, kitob, omad so`zlarining oxiridagi "b" va "d" fonemalari jarangsiz "p" (kitop) va jarangsiz "t" (omat) tarzida talaffuz qilinsada, fonemaning asosiy ottenkasiga mos ravishda "b" (kitob)va "d" (omad)harflari bilan yoziladi. O`zbek tilshunosligida «fonematik printsip» tushunchasi XX asrning oxirida qo`llana boshlandi,bungacha u morfologik tamoyil bilan bir hodisa sifatida izohlanib kelingan.

Orfografiyaga nisbatan bu fikr birinchi marta 1930-yilda R.I.Avanesov va V.N.Sidorovlar tomonidan bildiriladi: ular imloning bu tamoyilini fonologik tamoyil deb atashadi. Rus tili imlosining fonematik xarakteriga oid nazariya esa dastlab I.S. Ilinskaya va V.N. Sidorovlarning maxsus maqolasida ancha keng yoritilgan. Keyinroq bu tamoyil A.A.Reformatskiy tomonidan shunday ta`riflanadi: «Yozuvning fonematik tamoyili shundan iboratki, unga ko`ra har bir fonema qaysi pozitsiyada qo`llangan bo`lishidan qat`iy nazar o`ziga biriktirilgan harf bilan ifodalanadi».

• Orfografiyaga nisbatan bu fikr birinchi marta 1930-yilda R.I.Avanesov va V.N.Sidorovlar tomonidan bildiriladi: ular imloning bu tamoyilini fonologik tamoyil deb atashadi. Rus tili imlosining fonematik xarakteriga oid nazariya esa dastlab I.S. Ilinskaya va V.N. Sidorovlarning maxsus maqolasida ancha keng yoritilgan. Keyinroq bu tamoyil A.A.Reformatskiy tomonidan shunday ta`riflanadi: «Yozuvning fonematik tamoyili shundan iboratki, unga ko`ra har bir fonema qaysi pozitsiyada qo`llangan bo`lishidan qat`iy nazar o`ziga biriktirilgan harf bilan ifodalanadi».