|
Uyushiq, bo‘laklarda son, egalik va kelishik qo‘shimchalarining qo‘llanishi.
Bu
mavzuga oid material uyushiq bo‘laklarda son, egalik va kelishik
qo‘shimchalarining ikki xil qo‘llanishiga oid til materiallarini tahlil qilish orqali
o‘zlashtiriladi.
1.Biz bundan buyon ham sayohat va ekskursiyalarimizni davom ettiramiz. 2.
Shaharlarimizda va qishloqlarimizda ko‘p qavatli binolar qurilmoqda. Uyushiq
bo‘laklarni toping. Gapning qaysi bo‘laklari uyushganligini ayting. Son, egalik va
kelishik qo‘shimchalari qo‘shilgan uyushiq bo‘laklarni ko‘rsating.
Qay birida bu qo‘shimchalar qo‘llanmagan?
O‘qituvchi javoblarni xulosalaydi: har xil gapni ( 1-gapdagi uyushiq bo‘laklarni
sanash ohangida, 2-gapdagi uyushiq bo‘laklarni sanash, ta’kidlash ohangida)
ifodali o‘qib, 1-gapda son, egalik, kelishik qo‘shimchalari uyushiq bo‘laklarning
oxirgisiga (ekskursiya)qo‘shilib, oldingi uyushiq bo‘lakka (sayohat) ham
taalluqliligini, 2-gapda son, egalik, kelishik qo‘shimchalari bo‘laklarning har
biriga qo‘shilganligini aytib quyidagi xulosani bayon qiladi.
Son, egalik, kelishik qo‘shimchalari, odatda uyushiq bo‘laklarni oxirgisiga
qo‘shilib, ularning hammasiga taalluqli bo‘ladi. Agar uyushiq bo‘laklarning har
birini ta’kidlash zarur bo‘lsa, son, egalik, kelishik qo‘shimchalari uyushiq
bo‘laklarning har biriga qo‘shiladi.
Yana misollar keltirib, uyushiq bo‘laklar va ularga qo‘shilgan qo‘shimchalar
tahlil qilinib, tagiga chizdiriladi.
1. Maktab kutubxonasi uchun yangi gazeta va jurnallar olib kelindi. 2. Sherali
lola va tog‘ gullaridan katta chiroyli guldasta yasadi. 3. Burgutlar va lochinlar
ilonga o‘ch bo‘lishadi.
Uyushiq bo‘laklar, ularda son, egalik va kelishik qo‘shimchalarining
qo‘llanishi, vergulning ishlatilishiga oid grammatik topshiriqli izohli diktant.
1.Tog‘ etaklaridan nafis gullarning, xushbo‘y giyohlarning hidlari anqiydi. 2.
Yosh terak va tollarning yashil barglari shamolda tebranmoqda. 3. Shotut daraxti
respublikamizning hamma viloyat va tumanlarida o‘sadi. Uni hovlilarda,
tomorqalarda, bog‘larda ko‘plab o‘stirish mumkin. U joy tanlamaydi, jarda ham,
tog‘da ham, tekis yerlarda ham juda yaxshi o‘sib mo‘l hosil beradi. 4. Hovlidagi
yong‘oq va o‘riklarning barglari va buta oralarini taram-taram qizg‘ish nur
yoritmoqda.
Mustaqil ish. Son, egalik, kelishik qo‘shimchalari uyushiq bo‘laklarning
oxirgisiga va har biriga qo‘shilib kelgan gaplar tuzish.
Uyushiq bo‘laklarda umumlashtiruvchi so‘zning qo‘llanishi
. Uyushiq
bo‘laklarda umumlashtiruvchi so‘zning qo‘llanishini o‘rgatish umumlashtiruvchi
so‘z tushunchasini izohlashdan boshlanadi. Buning uchun umumlashtiruvchi
so‘zsiz qo‘llangan va umumlashtiruvchi so‘zli gaplar berilib, avval uyushiq
bo‘laklarni toptirish, so‘ngra shu uyushiq bo‘laklarni jamlab, umumlashtirib
ifodalayotgan so‘zni ko‘rsatish talab qilinadi:
1. Atrofni qurshagan tog‘lar, qirlar, daraxtlar bahor havosiga cho‘milgan- day
tiniq ko‘rinadi. 2. Atrofni qurshagan tog‘lar, qirlar, daraxtlar — hamma narsa
bahor havosiga cho‘milganday tiniq, yashil ko‘rinadi.
Gaplarni o’qing. Uyushiq bo‘laklarni toping. Qaysi gaplarda uyushiq
bo‘laklarni jamlab, umumlashtirib ifodalagan so‘z qo‘llangan? Uni ko‘rsating.
O‘quvchilarning javoblari xulosalanadi:
Uyushiq
bo‘laklar umumlashtiruvchi so‘zlar bilan ham qo‘llanadi.
Umumlashtiruvchi so‘z uyushiq bo‘laklarni jamlab ko‘rsatib, uyushiq bo‘laklar
bilan bir xil vazifani bajarib, bir xil so‘roqda javob bo‘ladi. Ko‘pincha belgilash,
bo‘lishsizlik olmoshlari va jamlikni bildiradigan otlar umumlashtiruvchi so‘z
bo‘lib keladi.
Umumlashtiruvchi so‘zlar uyushiq bo‘laklardan oldin yoki keyin keladi.
Umumlashtiruvchi so‘z uyushiq bo‘laklardan oldin kelganda, u izohlashni talab
qiladi, ya’ni umumlashtiruvchi so‘zni uyushiq bo‘laklar orqali izohlash lozim
bo‘ladi. Shuning uchun uyushiq bo‘laklardan oldin kelgan umumlashtiruvchi so‘z
izohlash, ta’kidlash ohangi bilan aytiladi: umumlashtiruvchi so‘zda tovush
ko‘tariladi, keyin pauza qilinib, uyushiq bo‘laklar pasayuvchi ohang bilan
aytiladi.
Umumlashtiruvchi so‘z uyushiq bo‘laklardan keyin kelganda, u uyushiq
bo‘laklarni jamlab, umumlashtirib ifodalashga xizmat qiladi. Bunda
umumlashtiruvchi so‘z uyushiq bo‘laklardan ajratilib, pasayuvchi tovush bilan
aytiladi.
Bu yerda yeru suv, zavod, fabrika - barchasi xalq mulkidir.
Umumlashtiruvchi so‘z sodda yoki murakkab bo‘lishi mumkin. Sodda
umumlashtiruvchi so‘z birgina mustaqil so‘z bilan ifodalanadi:
1. Lermontovning bolaligi Penza gubernasining Tarxani qishlorida o‘tdi. Osuda
qishloqning go‘zal manzaralari, ko‘m-ko‘k o‘tloqlar, daraxtzorlar, chang-
g‘uborsiz so‘qmoqlar, daryoning so‘lim sohillari — hammasi yosh shoir qalbida
chuqur taassurot qoldirdi.
Murakkab umumlashtiruvchi so‘z birdan ortiq mustaqil so‘z bilan ifodalanadi:
1. Hovlining qariyb butun sahniga chiroyli reja bo‘yicha har nav ekin:
pomidor, piyoz, sabzi, kartoshka, ukrop, baqlajon, ko‘k va qizil garmdorilar
ekilgan edi. 2. Ko‘chalar, uylar — hamma tomon yam-yashil ko‘kat va
yaproqlarga qalinroq burkanganday ko‘rinardi.
Umumlashtiruvchi so‘z o‘zaro zidlik, ayiruv munosabatlarini bildirgan uyushiq
bo‘laklarda qo‘llanmaydi.
Mustahkamlashda umumlashtiruvchi so‘z uyushiq bo‘laklardan oldin va keyin
kelgan gaplardan uyushiq bo‘laklar va umumlashtiruvchi so‘zni topish, tinish
belgisiga diqqat qilish, bu gaplarni ovoz chiqarib ifodali o‘qishni mashq qildirish
zarur. So‘ngra tinish belgilarining ishlatilishini tushuntirish, tushirilgan tinish
belgilarni qo‘yib, umumlashtiruvchi so‘zli gaplarni ko‘chirish, uyushiq
bo‘laklarga umumlashtiruvchi so‘z qo‘shib ko‘chirish, umumlashtiruvchi so‘zli
gaplar tuzishga oid mashqlar bajariladi.
Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining muhim vazifasi o‘quvchilarga mavzuni
o‘zlashtirishga bo‘lgan ishtiyoqni shakllantirish va rivojlantirishdir. O‘quvchilar
bajargan topshiriqlaridagi har bir so‘z, ibora va gapning ma’nosini yaxshi
bilishlari o‘qituvchining mahoratidan darak beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
